những khuôn mặt văn nghệ đã đi qua đời tôi - tạ tỵ - kỳ thứ 25

          những khuôn mặt văn nghệ đã đi qua đời tôi       25
                                                 hồi ký văn học  : tạ tỵ

 
   nguyên sa, nhã ca,  chủ báo phan kim thịnh, nhà làm từ điển thanh nghị, bác sĩ  dương quỳnh hoa , ca sĩ thái thanh, hoài trung, tâm vấn  nhạc sĩ hoài bắc, phạm duy, văn sĩ thanh nam , nhã ca , ký giả phan lạc phúc ...nxb phạm quang khai,  nam chi, khai trí ,nhà phát hành  hiện đại ...     

      Rồi ngày tháng dù vui, buồn cũng qua đi.   Ngày tết miền nam lại trở về với những chậu  cúc, những chậu thược dược đủ màu , nhất là những cành mai vàng nở hoa vàng chóe.   Phố xá trước ngày tết, người qua lại nườm nượp tới nửa đêm không lúc nào ngơi nghỉ.   Xung quanh chợ Bến Thành, những quán  hàng bầy bán đủ thứ, với những lời mời gọi qua những chếc loa phóng thanh, làm không khí càng náo nhiệt .   Mọi người dân miền Nam đều vui vẻ dón mùa xuân Mậu thân, mà  không hay chuyện gì sắp sửa xảy ra, làm đảo lộn cả nếp sống tinh thần  3 ngày tết của dân tộc việt,. đã hình thành  tự bao đời.    Nhưng cái gì phải đến dẽ đến. 
 
      Đúng  9  [ đúng phải là :  0  giờ sáng ] giờ sáng  ngày mồng 1 tết năm Mậu thân ( 1968) , VC bất thình lình tấn công toàn diện  48 tỉnh của miền Nam.   Cuộc ' tổng nổi dậy'  này sở dĩ có,  vỉ VC tin vào lòng dân , đã chán chế độ tham nhũng, chán sự lãnh đạo qua bê bối của 1 nhóm tướng lãnh và yên chí, nếu tấn công được,  sẽ  được sự ủng hộ nhiệt tình của dân chúng và thế nào chính quyền miền Nam cũng sụp đổ.  

       Nhưng VC đã tính lầm.  tất cà những dân đô thị cũng như miền quê, không ai theo họ cả.  Nếu có, họa chăng ở các miệt xa xôi hẻo lánh, người dân phải bắt buộc làm theo, để tránh phiền phức, sợ bị trả thù, chứ theo hẳn,  chắc hắn không có ai, trừ số cán bộ nằm vùng và cán binh được gài lại từ 1954.

      Báo hại, quân nhân Cảnh sát Dã chiến vá các lực lượng phụ thuộc, chưa ai được  an hưởng trọn vẹn mùa xuân, cùng gia đình trong mấy ngày phép,  đã phải bằng mọi cách có mặt tại đơn vị để đương đầu vời VC. 
  
      Trong trường hợp đó có tôi.  Tôi dùng  xe Vespa phóng nhanh tới đơn vị ở sát rạch Thị Nghè.   Tôi vượt qua những con phố vắng teo, tai nghe tiếng súng AK nổ đó đây.
  
      Khi đến đường Nguyễn Bỉnh Khiêm, tôi thấy các chiến sĩ Dù đã hạ gục nhiều  tên của  lực lượng đối phương * định chiếm Đài phát thanh Saigon.  Xác chết   nhiều,  không mặc quân phục, chỉ có chiếc sơ mi loang máu và chiếc quần cụt ( ....  * ) 

      Bị chiến tranh tàn phá nặng nhất , có lẽ là thành phồ Huế.   Trước khi rút lui VC đã (....... )*
-----
(...) Biên tập tạm luộc bỏ hoặc thay thế một số từ.
-------- 
      Môt số  trí thức ' ăn cơm quốc gia .....(...) * chạy theo ra vùng giải phóng , như Thanh Nghị, chồng ca sĩ Tâm Vấn, , nữ bác sĩ Dương Quỳnh Hoa   v. v...và ở Huế,. có Lê văn Hảo cùng một số  nhỏ khác
.
      Nhưng mọi việc đều đi qua, cuộc sống lại bước đều thở nhịp độ của nó.   Nhờ có Mậu thân, nhà văn nhữ Nhã  Ca  mới viết được tác phẩm  nổi tiếng Giải khăn sô chò Huế. (....) * 
 
      Một buổi đang ngồi làm việc, bỗng nhận được cú điện thoại của Phan kim Thịnh, nhờ viết bài về thơ Nguyên  Sa.     Vì yêu thơ Nguyên Sa  nên tôi nhận lời.   Nhân dịp này, tôi được một số người bạn khuyến khích , nên viết về  các nhà thơ, nhà văn [ mà ]  tôi hằng yêu quý.  

        Bài này viết ácch đây mấy tháng,. do Phan Lạc Phúc yêu cầu  để phổ biến trên làn song điện  đài Saigon.  

        Tôi nhận thấy sự khuyến khích hữu lý, nên từ  đó, tôi có thêm việc, đọc sách của những ai tôi định viết, cũng như tỉm hiểu về đời sống riêng tư của họ.   Tôi viết trong bất cứ hoàn cảnh nào, ở nhà buổi tối, hay trên bàn làm việc, lúc rảnh rỗi.   Cuốn  sách viết  cả nửa năm mới xong, được nhà [ xuất bản  ] Nam Chi  xuất bản vào cuối năm 1970.  

 Cũng trong thời gian đó, nhà xuất bản Phạm Quang Khai, ấn hành tuyển tập truyện ngắn Yêu và thù.   Như vậy,  trong một năm, tôi có hai tác phẩm văn chương ra đời.   Nhà xuất bản Phạm Quang Khai, sở dĩ có, nguyên do Phạm Quang Khai, nà tỷ phú, nghe lời khuyên Lãng Nhân , nên để ra 1 khoản tiền đóng góp vào sự chấn hưng văn hóa, nhất là in từ điển y khoa để giúp đỡ các sinh viên  y khoa có thể tra cứu các danh từ y học, vì chương trình dạy đã chuyển ngữ.   Nhưng vấn đề biên soạn cuốn từ điển đó còn lâu mới xong, Lãng Nhân lạii có ý kiến, nên in một vài cuốn sách của anh em để lấy tiếng đã.   Phạm Quang Khai đồng ý.

      Nói đến Phạm Quang Khai, phải nói về cái số , nếu không có số giàu, làm sao với số vốn 20,000 VNđ vào  năm 1956- 1957, dù cho ở khoảng thời gian đó, đồng tiền cón giá trị, nhưng cũng chẳng đáng là bao; nếu ta quẳng nó vào công việc làm ăn lớn. 
 
      Phạm Quang Khai sinh năm Tân Dậu ( 1921) , bằng tuổi tôi, học Trường Bưởi, chỉ có bằng Thành chung thôi, nhưng rất tháo vát, nhanh nhẹn, biết tính toán.   Thoạt đầu làm nhỏ, rồi mở lớn dần, cho tới ngày Mỷ đổ quân vào và khí cụ chiến tranh vào Việtnam, anh ký giao kèo với quân dội Mỹ, chuyên chở vũ khí, đạn dược, từ các tầu lớn đậu ở ngoài khơi Đà Nẵng... Cứ như vậy, năm này qua năm khác, số lời lên quá lớn.   Nhưng Phạm Quang Khai, con người cũng biết hưởng thụ, đi ngoại quốc như đi chợ.   Anh có một ngôi nhà rất lớn, xây cất rất cầu Công Lý ở đường Công Lý. 
 
       Ngày 30 - 4- 1975, tuy có tầu trong tay, vẫn bị kẹt lại,  dù gia đình anh đã di tản từ trước.   Anh cũng như tôi, có số đi tù, nhưng thời gian anh ở tù hơn tôi 2 năm ! Vào năm 1985, khi tôi còn ở Escondido, bỗng nghe tiếng [ nói của ]  anh trong điện thoại  thăm hỏi.   Tôi rất ngạc nhiên, tại sao CS lại bằng lòng cho anh ra đi, theo chương trình đoàn tụ ( ODP) , riêng  anh chỉ cười, khi tôi đề cập.

      Bây giờ trở lại thời gian cũ, khi Phạm Quang Khai , được biết, tôi có ỳ định làm phòng
triển lãm, ngụ ý tặng tôi 30.000 VNđ để lo phần trang trí, chuyên chở cũng như chi phí khác.   Nếu cần, anh sẽ mượn hộ căn phòng triển lãm của Alliance francaise, vì anh quen thân nơi này.  

       Tôi cảm ơn anh rất nhiều, nhưng từ chối sự giúp đỡ về tiền bạc, vì luôn luôn nhớ lời Mẹ dặn:
     "... nếu có đói, con hãy đổ mồ hôi để kiếm sống, chớ có mang lụy ai về đồng tiền cả ".

      Có lẽ, câu nói trên đã in sâu  vào tiềm thức tôi, từ ngày thơ ấu, nên mỗi lần gặp chuyện khó khăn về tiền bạc, lời dặn của mẹ lại hiện rõ trong đầu.
  
       Ngay đến hôm nay,  tính tình tôi vẫn vậy, nghĩa là tôi không lường gạt ai, dù chỉ 1 xu.   Lãng nhân được Phạm Quang Khai cho biết chuyện này, nên 1 hôm chỉ có 2 anh em trong phòng, Lãng Nhân nói :

     " Anh phục  chú lắm !  Chú hành xử đúng với cung cách  của con người tự trọng.   "

      Từ hôm đó,  Lãng Nhân tỏ thái độ quý mến tôi hơn.  

       Cuốn sách Mười khuôn mặt văn nghệ bán  nhanh lắm.   Một phần do anh Thành, chủ nhà phát hành Hiện đại mua, còn  lại bao nhiêu nhà Khai Trí mua hết. 
       (.....) * 
------
* biên tập tạm lược bỏ 1 đoạn nói về   chủ  nhà phát hành Hiện đại ,khoảng gần 30 dòng .. 
------ 
       Vào 1 buổi tối, gió hơi se lạnh... tôi bỗng gặp Hoài Bắc và Thanh Nam, vừa từ 1 quán rượu, khật khưỡng đi tới.  Khi thấy tôi, cà 2 vẫy gọi.   Hoài Bắc nắm tay tôi nói qua hơi rượu :
 - Sao dạo nàny ông tuyệt tích giang hồ vậy ?   Tối nay, tụi này mời ông đến quán Đêm mầu hồng nghe nhạc.
  
      Tôi bằng lòng, vì từ lâu, qua bận về công việc tư, nên không có thời giờ để đi du hí cùng anh em chio khuây khỏa dồn nén.   Tôi biết Đêm mầu hồng, quán trà nổi tiếng, giới trẻ cũng như giới sồn sồn thường đế đây nghe hát và mê người hát, còn chuyện uống nước chỉ là một cách trả tiền như mua vé vô cửa.   

       Khi chúng tôi tới , quán đã đông nghẹt khách yêu nhạc.   Hoài Bắc tìm cho tôi và Thanh Nam chỗ ngồi riêng, muốn uống gì cũng được, khỏi trả tiền.   Hoài Bắc, Hoài Trung và Thái Thanh, mỗi tới đều hát ở đây, ngoài các ca sĩ khác.   Đêm đó, Thái Thanh hát bài Đừng nhìn em nữa, thơ Minh Đức- Hoài Trinh  - Phạm Duy phổ nhạc  .
      Tiếng hát Thái Thanh bao giờ cũng như có ma lực thu hút người thưởng âm.   Trong thời gian này, Thái Thanh sống1 mính, với vài đứa con nhỏ, nên có nhiều tráng sĩ múa gươm lắm !  Nhưng theo tôi được biết, các tráng sĩ đó, đều bị Thái Thanh  tước gươm ,cho đo ván tại trận. 

        Thế mới biết, yêu cũng khó lắm- tình đã cho có bao giờ nên đòi lại -  vì câu thơ :

                                      Yêu  là chết ở trong lòng một ít
                                                   XUÂN DIỆU

         không đúng.   Phải đổi lại :

                                      Yêu là chết không còn manh giáp !

          ở trong trường hợp của Thái Thanh lúc đó. 
        
          Nhưng tôi cũng không ngồi lâu, khoảng 10 giờ 30, giã từ Thanh Nam, Hoài Bắc,  về nhà .   Tôi ít đi chơi khuya, vì sợ mất ngủ, ngày mai đến sở ngủ gật nguy lắm !   
      
      Nhưng anh em hường nói đùa:
     Tôi con người nể vợ, không dám về trễ !

      Sự thực không mấy đúng, vợ tôi, người đàn bà  rất hiền, và yêu thương tôi rất mực, từ ngày cỏn đi học  cơ mà !   

                                                                ( còn tiếp, kỳ thứ 26 ) 

             tạ tỵ 

  ( Thằng Mõ xb, San José / USA 1990-   tr.272 - 276 )   

ý nhi viết về nhà văn trang thế hy ( 1924 - )

những gương mặt / những câu thơ / ý nhi-
nxb  văn nghệ tp. hcm, 2008.
      
                                           nhà văn trang thế hy:
                "  niềm hạnh phúc đựợc trả bằng nhiều đau khổ "
                                                       bài viết :  ý nhi 


     " Người giải thích thời tiết là  một ông già ngoài 60 tuổi, cao, ốm,, mặc quần áo nậu, áo sơ mi trắng, bên ngoài khóac bành-tô bằng tơ thiên nhiên màu vàng tồi, thoạt nhìn như có vẻ như bẩn, nhưng thực ra là vì quá cũ.   Mái tóc thưa để dài bạc gần hết, được che mưa bụi bằng cái nón hẹp vàng màu xám  tro.   Trên khuôn mặt xương  vuông, đôi mắt còn khá sáng và linh động so với tuổi, phảng phát chút  u buồn dễ nhận thấy ở những con người phải sống tuổi già trong hiu quạnh."

     - đó là  một đoạn văn trong Con cá không biệt tăm.   Chỉ cần  thêm một vầng trán cao, một nụ cười lặng lẽ nữa thì giống hệt bề ngoài của  Trang Thế Hy , người viết thiên truyện ngắn xuất sắc ấy.

       Tôi gặp ông  lần đầu tiên vào cuối năm 1987, khi nhà thơ Hoài Vũ  đưa tôi đi Mỹ Tho , tìm cách in tập truyện ngắn Vết thương  thứ 13 của ông.    Nhìn vẻ khắc khổ đăm chiêu của ông, tôi hơi ngại, không dám bắt chuyện.   Ông thì im lặng hút thuốc.   Thành ra, nhà thơ Hoài Vũ  độc diễn suốt mấy mươi phút đầu.   Vậy rồi chính Hemingway đã cứu vãn tình thế .   Không nhớ vì nguyên cớ nào, tôi bỗng nhiên nhắc đến sự bất hòa giữa Ehrenburg và Hemingway về  chuyện văn phong.   Thế là Trang Thế Hy   như chợt tỉnh.  Từ đó đến Mỹ Tho, rồi suốt chuyến quay về, ông chỉ nói về Hemingway và  Lỗ  Tấn, ông đã quên khuấy   chúng tôi, quên khuấy việc in sách.   Tôi còn nhớ giọng nói trầm buồn, nhỏ nhẹ, như nói một mình, khi ông gọi Lỗ Tấn là ông già :

       "  Ông già lạ lắm, cô còn nhớ câu nói trong Cố hương không "  Tôi nhớ đến những niềm hy vọng, tự nhiên hoảng sợ ". Đó, là ông già là người đầu tiên  đặt chữ hoảng sợ bên chữ  hy vọng.   " Tôi đáp, cũng một câu trong Cố hương " Đã  gọi là hy vọng thì không thể nói đâu là thực đâu là hư ? ". Ông cười nấc lên một tiếng:  " Hóa ra cô cũng thuộc Lỗ Tấn, bữa nào rảnh, ghé tôi, nói chuyện tiếp về  ông già ".

      Thế nhưng, vài năm sau, tôi tìm  đến căn phòng của ông ở 190 Nam Kỳ Khởi Nghĩa ,  lại là để nhờ ông' tư vấn'  về một tủ sách Văn học Pháp hiện đại.

      Mặc dù đã hẹn trước, tôi vẫn nhận thấy một thoáng bối rối trên gương mặt ông, khi ông mở cửa cho khách.   Bấy giờ tôi nghĩ, chắc vì  căn phòng nhỏ bé và có phần lộn xộn của ông.

     Sau này,  khi ông về Bến Tre, thỉnh thoảng tôi lại đi với vài người bạn , vài nhà nghiên cứu văn học, vài nhà báo ... đến thăm ông.   lần nào, tôi cũng thấy thoáng bối rối trên khuôn mặt của ông.   Hình như mỗi lần có khách, ông  lại phải một lần vượt qua sự trầm ẩn của mình để hòa nhập với người.

      Lần ấy, ông im lặng rửa ấm chén, pha trà kéo ghế mời khách, đi vào đi ra tìm một cuốn sách trên kệ, lật xem vài trang rồi để lại chỗ cũ.   Khi tôi bắt đầu lo ngại, thì ông bật nói, như đang tiếp tục câu chuyện về Lỗ Tấn :
      " Nhưng không ai qua  được ông già.   Hồi nào chết xuống âm phủ, Diêm vương gia ân cho gặp một nhà văn, tôi sẽ xin gặp ông cho thỏa ".

      Và, vẫn giọng nói trầm buồn, nhỏ nhẹ như nói một mình, ông ngồi bắt chéo chân , hai bàn tay đặt lên đầu gối, đầu hơi cúi xuống, như lặng nhìn vào một cõi xa nào, nơi có Albert Camus, André Malraux, André Breton, Jean Cocteau, Colette , Robbe- Grillet  ( Alain) ...

       Vì không đi  được xe, tôi nhờ Phong, con trai lớn của tôi  chở đến  nhà ông.  Phong mời ông hút  Pall Mall.  Ông có vẻ thú vị , vì có người cùng ' gu' . Sau này, mỗi lần gặp tôi , ông lại gửi cho Phong một điếu Pall Mall . Có khi, ông đang hút 1 loại thuốc  xoàng, nhưng lại dành cho cháu điếu thuốc ngon.   Tôi còn nhớ những ngón tay gầy guộc của ông vuốt điếu thuốc cuối cùng trong chiếc vỏ bao nhàu cũ, trước khi trao cho tôi.

      Lần gần đây về Bến Tre, thấy tôi mấy trái ổi bọc ny-lông để tránh dơi, ông bảo, để ông gở thằng Phong một trái.    Ông không biết  Phong đã có vợ và hai con.   Tôi hỏi :
      " Sao nhà  mình  không nuôi vài con gà , con vịt cho vui ? "  
       Ông trợn mắt, giọng nghiêm trọng:
       " .. chăn nuôi và trồng trọt là mâu thuẫn đối kháng đó cô'.

        Rồi cười không thành tiếng.   Tôi chợt nhớ nụ cười hóm hỉnh, ánh nhìn tinh nghịch, qua những trang viết " đa mang thế sự"  của ông, nhờ thiên hồi ức Một nghệ sĩ buồn thích đùa, trong đó ông gọi Don Quichotte là cây mua vui cỡ lớn, rồi lại viết: " Những tay trứ danh trong thiên hạ  thường là những con người buồn ".

      Trước khi  về Bến Tre , ông ghé chỗ tôi, nói;
      " Tôi đi chỗ khác chơi đây cô "
      Ông nhắc tôi nhớ đến lời dặn dò của 1 nhân vật của ông với nhà văn trẻ :
       " Nếu như mày nổi tiếng - biết đâu chừng mậy, cuộc đời ác nghiệt này lâu lâu cũng chơi cái trò tặng phẩm bất ngờ - nếu như con nổi tiếng , con phải nghe lời chú Tư dặn con, là khi nào biết mình viết hết được rồi thì phải đi chỗ khác chơi, đừng bẹo hình bẹo dạng ở nơi trường văn trận bút ... "

      Cái chỗ khác ấy là quê nhà Bến Tre của ông, nơi ông có 1 người vợ hiền hậu, 1 vườn dừa vắng lặng.  Ấy vậy, mà nơi này đã mời gọi bao người.   Như bạn bè, nào các nhà văn từ Hànội vào, nào đoàn làm phim của VTV3, nào các nhà báo lão thành từ thành phố...tất cả họ đều muốn được nhìn tận mặt, tận tai, nhà văn mà họ yêu mến.   Nhưng Trang Thế Hy chỉ có thể trò chuyện với những ai ' hợp tạng'  với ông, mà những người này không nhiều; thậm chí, có thể là rất ít.   Có lẽ, ông đã phải nói 1 mình rất nhiều.   Đọc ông, người ta nhận thấy 1 cuộc độc thoại triền miên về cái đẹp,  về lẽ sống, về tình yêu, về sự phản bội, về hạnh phúc, về thương đau, mất mát ...
      
        Tôi chưa bao giờ nghe ông nói về mình.   Ông hiền hòa, chiều chuộng bầu bạn.   Ông cũng là người dứt khoát, không thể lay chuyển trong 1 số trường hợp, nhất là những gì đụng tới nguyên tắc sống của ông. 
   
         Trong Vết thương thứ 13, nhân vật Hữu chịu 12 vết thương đau trên thân thể một cách  nhẹ nhàng; nhưng đã không đứng vững nổi trước 1 vết thương tình cảm.   Ông  có tính đếm, có phân loại các vết thương của mình không ? " ?
          Ông cười lặng, đâu có gì đáng nói.   Vậy mà những trang viết, những truyện ngắn đã chất chứa biết bao tâm trạng, đã hằn sâu biết bao vết thương - những vết trhương khó` có thể tính, đếm, khó còn thể chữa lành.


       Thế nhưng, Trang Thế Hy là  con người hạnh phúc, theo cái định nghĩa về hạnh phúc của chính ông, trong truyện ngắn Một nghệ sĩ :

       " GẶP HẠNH PHÚC LÀ NGƯỜI NÀO TRONG TUỔI GIÀ VẪN CÒN GIỮ ĐƯỢC NGUYÊN VẸN TÌNH YÊU CỦA MÌNH, ĐỐI VỚI CÁI GÌ MÌNH ĐÃ YÊU THƯƠNG TỪ THUỞ ẤU THƠ.   NIỀM HẠNH PHÚC ĐÓ, ĐƯƠNG NHIÊN LÀ PHẢI ĐƯỢC TRẢ GIÁ BẰNG RẤT NHIỀU ĐAU KHỔ ..." *  []
-----
*  Biên tập in chữ hoa.


             trang thế hy  


( NHỮNG GƯƠNG MẶT / NHỮNG CÂU THƠ / Ý NHI -
  nxb văn nghệ, tp. hcm, 2008   - tr.  39 - 43 )

những khuôn mặt văn nghệ đã đi qua đời tôi - tạ tỵ - kỳ thứ 24.

  

                           những khuôn mặt văn nghệ đã đi qua đời tôi      24
                                                     hồi ký văn học : tạ tỵ


cựu đại sứ phạm trọng nhân , kịch tác gia  vi huyền đắc,, nhà văn nữ xuân nhã,  nhà khảo  cổ vương hồng sển  nhà văn-nhà báo  tam lang, vũ bằng, vũ trọng phụng,
 thanh thương hoàng, túy hồng + thanh nam-trần đại việt, duyên anh ,  võ phiến , trọng lang, thượng sỹ,   ca sĩ thái thanh,  diễn viên  lê quỳnh, nhà báo  hiếu chân, thi sĩ  bàng bá lân, anh thơ , chủ báo lê ngộ châu , "thứ phi "  nghiêm ngọc huân ...


      Phạm Trọng Nhân, vóc dáng tầm thước, có vầng trán cao, mái tóc hơi thưa, hàm răng hơi  hô.    Đặc biệt anh nói chuyện rất có duyên và những câu chuyện vui buồn của nghề làm đại sứ - nhiều lúc nghe xong - cười ra nước mắt, vì không ngờ đó là sự thực.   Phạm Trọng Nhân đối với anh em rất trung hậu, tôi biết anh, cũng như Nguyễn Hữu Chì, Phan Văn Tạo, đều qua Lãng Nhân- Phùng Tất Đắc. 

      Tôi giữ lời hứa với Bùi Xuân Uyên - một buổi sáng chủ nhật -  tôi tới thăm anh tại đường Tự Đức, đi qua Nguyễn Bỉnh Khiêm mới tới, nghĩa là  nhà anh gần sát rạch Thị Nghè.   Bùi Xuân Uyên và chị Xuân Nhã thấy tôi tới chơi, mừng lắm.   Chị Xuân Nhã hỏi tôi ăn sáng chưa , uống cà  phê hay trà ?   Tôi trả lời đã ăn uống xong xuôi cả, đến thăm anh chị và xem tranh thôi. Bùi Xuân Uyên  cười khục khặc, giáo đầu :
     - Mới tập vẽ thôi, anh đừng chê nhé !

     Nói xong BXUyên  đi vào nhà trong, mang ra  tấm tranh  bự, mầu sắc lòe loẹt, xanh, đỏ tùm lum.   Tôi tưởng chỉ có 1 tấm thôi, ai ngờ BXUyên khênh ra  3 tấm, cái nào cũng to bằng nửa chiếc chiếu.    Những hình thể vẽ theo trường phái lập thể, một trường họa mà tôi đã bỏ.   Quả thật, chê , tôi không dám,khen cũng chẳng được !   Do vậy, chỉ nhìn, ngắm, để BXUyên thấy tôi có chú ý tới tranh của anh thôi.   Không học vẽ 1 ngày nào, chỉ nhìn qua sách vở, làm sao con người có thể tạo nên  một công trình nghệ thuật ?   Néu có hộp mày và bút vẽ, ai cũng có thể tạo nên tác phẩm được; trừ con nít, chúng vẽ theo vô thức hướng dẫn, không nói làm gì -  cái trường phái NAIF  mà các nhà phê bình hội họa  tây phương thường đề cao, nó không phải là những mớ nguệch ngoạc  , do bàn tay thơ dại tạo nên, mà do các bậc cao thủ giả vờ làm con nít, do đó phần lý trí là nhân tố chủ yếu.
  
      Nhưng  may mắn thay, BXUyên cho biết, ngoài thì giờ dạy học, làm nhiệm vụ hiệu trưởng, anh vẽ chơi cho biết thội.   Anh cho rằng hội họa khó thực, khó lắm, chứ không phải chuyện đùa !   Tôi nhìn tranh xong, nhìn sắc mặt BXUyên, vì tôi nghe anh em, có người nói, BXUyên cũng vướng vào vòng oan nghiệt của Ả Phù dung- vì chơi thân với Triều Đẩu.   Tôi không thể quyết đoán, đúng hay sai, nhưng đã là nghệ sĩ, ít ai tránh khỏi đam mê, thoạt đầu vui chơi, sau là hệ lụy !

      Sau khi xem tranh, tôi nói vài câu vớ vẩn, vô thưởng vô phạt, rồi ra về.   Chị Xuân Nhã- cô Mến hôm nào -  một nhà văn nữ, đã giúp  BXUyên rất nhiều trong mọi công việc.   Từ tờ tạp chí  Thế Kỷ  tại Hànội  năm xưa, đến hôm nay, với ngôi trường và đàn con choai choai , nghịch như giặc !   Xuân Nhã rất xứng đáng là người bạn đời của BXUyên, bút hiệu này do BXUyên mà có.

      Tình hình này mỗi ngày 1 căng thẳng, cả thành phố như lên cơn sốt chính trị.   Cảnh sát mặc thường phục cũng như Cảnh sát dã chiến đầy đường, để ngăn chặn các cuộc biểu tình phản đối chính quyền.   Nhà in Kim Lai, mỗi chiều thường có  nhiều người lui tới, đề dò nghe tin tức, dù đúng, dù sai.   Trong số bằng hữu có mặt, tôi thấy mấy người không quan tâm đến chính trị, thời sự- đó là Vi Huyền Đắc ,  người đã nổi tiếng từ thời báo Ngày nay của Nhất Linh , hồi cực thịnh.   

         Vi Huyền Đắc chẳng những giỏi vè tây học, còn hán học nữa; tính tình lại hòa nhã, không lộ vẻ kiêu căng về cái học cũng như tài năng của bản thân.   Vi Huyền Đắc có mái tóc dày, chải hất ngược ra phía sau.   Đôi chân mày rậm, ở giữa sống mũi, chỗ giao mi, có 1 nốt ruồi đen to.   Hai lỗ mũi rất rộng, toang hoác như 2 lỗ thông hơi và hàm răng to, luôn luôn hé ra như cười; vì anh, không thể mím môi chặt được !   Anh, một con người đáng kính, tuổi đã vượt quá tuổi tôi gần [ cả] thế hệ.    Vậy mà cung cách đối xử của anh, làm tôi không còn mang mặc cảm mình là tiểu tử ( benjamin).  Vi Huyền Đắc  ở xa, lại không có phương tiện riêng, ngoài  đi xe lam,. xe buýt- do vậy- lâu lâu anh mới tới Kim Lai một lần để thăm anh em, nói chuyện cho vui.

      Còn 1 bậc huynh trưởng nữa, riêng tôi rất mến phục , đó là học giả Vương Hồng Sển, người miền Nam, làm việc tại viện Bác cổ, ngay Sở Thú.   Tôi mê Vương Hồng Sển  , khi đọc cuốn Sàigòn năm xưa của ông.   Tôi thích lối viết  bộc trực, nghĩ sao viết vậy, viết như lối nói chuyện [ thường ngày ] của Vương Hồng Sển.  Tôi gặp ông lần đầu tại Kim Lai ấn quán, giữa một Sàigòn căng thẳng.   Với mái tóc trắng như cước, khuôn mặt có những nét sắc sảo, đặc biệt [ là ] đôi mắt rất tinh anh, biểu lộ sự thông minh tuyệt vời, chiếc mồm khá rộng, mỗi khi cười.   Tôi biết Vương Hồng Sển  là phu quân của nữ kịch sĩ Năm Sa-Đéc .  Tôi biết ông mê cải lương  và thích chơi đồ cổ.   Vương Hồng Sển không có cái nhã nhặn của Vi Huyền Đắc, sự kiêu căng và tự tin, lộ ra nét mặt.   Qua vài lần gặp gỡ, Vương Hồng Sển có vẻ mến tôi, mời qua nhà chơi, ở bên Gia Định.

       Nhưng phải chờ đến năm 1964, tội mới có dịp đến thăm Vương Hồng Sển, khi t6i có ý định vẽ chân dung ông để trưng bày.   Căn nhà của Vương Hồng Sển là căn nhà cổ của miền Nam, rất rộng.   Trong nhà toàn đồ cổ.   Vương Hồng Sển dẫn tôi đi, cả tiếng đồng hồ, để giới thiệu từng thứ một.   Tôi vốn không thích, cũng không hiểu gì về đồ cổ; nhưng vì lích sự, cứ lẽo đẽo đi theo.   Lời giải thích từ tai này qua tai kia, rồi biến mất.   Bà Năm Sa-Đéc bưng trà mời uống.

      Rồi cái gì đến thì phải đến.
      Thượng tọa Thích Quảng Đức  tự thiêu tại ngã tư Phan Đình Phùng + Lê văn Duyệt ( nay Nguyễn Đình Chiểu + CMT8 ) , làm chấn động dư luận trong , ngoài nước.   Và  cứ như thế, cứ thế, chính quyền Ngô Đình Diệm bị sa lầy trên măt trận tôn giáo, đưa đến cuộc đảo chính 1- 11- 1963.  kết quả bi thảm, 2 anh em ông Ngô Đình Diệm bị giết trên chiếc xe bọc sắt M. 113.   Từ đó, miền Nam xuống dốc dần dần, qua các cuộc hỗn loạn , tranh giành quyền lực giữa các tướng lãnh.   Bao nhiêu công trình để tạo dựng Ấp Chiến lược, tách CS ra khỏi dân bị xóa bỏ, phá vở.  CS mừng húm !

      Tôi không còn làm việc ở đường Lê Thánh Tôn nưã - đơn vị mới nằm trong Trại Lê Văn Duyệt, nơi có Bộ Tư lệnh Biệt khu thủ đô.    Trại có 2 cổng, cổng chính ở phái đường Lê Văn Duyệt; cổng sau, qua con lộ đất sét  ở Viện Hóa đạo ra đường Trần Quốc Toản ( nay đường 3 /2 ) .   Tôi thường đi, về, qua cổng sau, vì nó gần nhà hơn; hơn nữa đỡ [ bị ] kẹt xe trong giờ tan sở. 

       Ngày nào cũng vậy, khi đi cũng như lúc về - tôi liếc nhìn vào Viện Hóa đạo , thấy đầy nhóc phật tử - những chiếc áo nâu lượn lờ, tới tấp.   Như vậy, vấn đề tôn giáo vẫn chưa ổn.  Quân đội, cảnh sát Dã chiến còn vất vả và mất nhiều thi giờ vào câu chuyện nội bộ, thay vì ngăn bước tiến  của CS.  Miền Nam mỗi ngày một suy yếu, cả tinh thần lẫn vật chất.

      Có 1 thời gian, vài năm ,  Thượng Sỹ ở trong ngõ hẻm bên kia đường nơi tôi ở - do vậy - chúng tôi thường gặp nhau trong lúc rảnh rỗi.   Thượng Sỷ làm cho Đài phát thanh  Saigon.  Hàng ngày, anh đạp xe từ đường Phan Văn Trị  ( hẻm số 4 thay tên )  lên đến sở cũng khá xa.   Mắt anh lại kém, đạp xe rất chậm   , nhất là buổi trưa, nhìn anh đạp xe, thấy tội nghjiệp - mồ hôi ướt đẫm lưng áo.   Thỉnh thoảng, Thượng Sỹ cũng viết phê bình một, hai  cuốn sách- nhưng bài viết lúc này không ảnh hưởng bao nhiêu đến người đọc, cũng như tác giả- do vậy, anh không phải chạy trối chết, để tránh những cú đấm, như dạo nào ở Hànội. *
------
*     -  nghe nói có lần, vì 1 bài viết điểm sách, Thượng  Sỹ, bị thuê đánh, xô ngã, lội bì bõm dưới  hồ Hoàn kiếm- có người nói, chỉ vì phê  bình Đồi thông hai mộ ( Hànội 1950) , có kẻ  nói, vì chê bai tiểu tuyết Nhìn xuống của nhà văn Sao Mai.  
      -  năm 1955, vào Nam, tiếp tục viết điểm sách, ký Huỳnh Bội Hoàng, phê
Tháng giêng cỏ non - tác giả Mai Thảo  viết kém cỏi  , lập dị ,  và Kiếp phong sương , tiểu thuyết của Thanh Thương  Hoàng, viết  rất non tay -  đăng  trên tuần báo Ban Mai .( Phan văn Chẩn chủ nhiệm, tòa báo  tọa lạc tại 1, Vassoigne ,  Tân Định.  ( nay Nguyễn Hữu Cầu ) . 
         - bài  báo đăng lên  , bị Uyên Thao , lúc đó , viết cho nhật báo Quốc gia ( Liên minh Cao Đài Trịnh Minh Thế , tòa soạn đặt  tại  33  Vassoigne )   phản hồi bài  điểm sách , chê Thượng Sỹ viết  kém cỏi, bẻ gãy lý luận  phê phán của   Huỳnh Bội Hoàng.  
       - sau đó, bút danh Huỳnh Bội Hoàng bị  chính Thượng Sỹ  tự xóa sổ.
      -  và từ 1957, Thượng Sỹ  lại viết cho tạp chí Văn hữu ( cơ quan Văn hoá Vụ / Bộ Thông tin / chủ nhiệm , Nguyễn Duy Miễn , tay  chân lãnh chúa miền Trung, Ngô Đình Cẩn )-  ký  bút danh mới :  Hàm Anh, đúng vào năm thứ nữ sinh ra đời .   (   tên thật HÀM ANH  s. 1957 -        )   hiện nay , cô con gái của Thượng Sỹ ,  ký  dưới nhiều bài  báo  đăng ở  trong và ngoài  nước .
(TP )
----------
      Thượng Sỹ có 3 người bạn thân; nhà báo  Tam Lang- Vũ Đình Chí, nhà văn Vũ Bằng và nhà viết tiểu thuyết trinh thám Phạm Cao Củng .  Đôi lúc, tôi sang thăm Thuợng Sỹ , gặp anh Tam Lang, tác giả thiên phóng sự Tôi kéo xe, đã được đăng trên tờ Ngọ báo từ thập niên 1930.

      Tam Lang, người cao, mập  , trông như 1 khối mỡ biết cử động.   Anh còn mập hơn Lê Khải Trạch * nữa, lúc nào trên đôi môi dày cũng ngậm chiếc ống vố.   Tính tình hòa nhã, tuy đôi lúc có sự bực mình nào đó, cũng nổi con nóng nẩy, nhưng rất ít khi.   Khi tôi được biết anh, qua Thượng Sỹ, anh đã nhiều tuổi, mái tóc bạc phơ, dù thân hình vẫn cường tráng.
------
*    người anh kết nghĩa của thi sĩ Quang Dũng,  khi ở khu 4.  Vô  Nam,  từng làm đổng lý văn phòngTổng trưởng thông tin - tuyên truyền Trần Chánh Thành (  nội các  Ngô Đình Diệm, 1955 ). Qua đời trong Trại học tập cải tạo ,   Lê Khải Trạch    là bố vợ  nhà văn Thanh Thương Hoàng   hiện định cư ở Huê Kỳ.  
(TP)
--------

      Thượng Sỹ coi Tam Lang, vừa là bạn, vừa là đàn anh, vì nhờ có Tam Lang - Thượng Sỹ mới biết nghề làm báo - cũng như nhà văn Vũ Bằng [  với ] Lãng Nhân vậy.    Trong lúc nói chuyện  vui, tôi hỏi, động cơ nào đã thúc đẩy anh viết thiên phóng sự sâu sắc và sống động như vậy ?   Chuyện anh kéo xe có thực, hay anh chỉ tìm hiều quá người khác, như nhà văn
 Vũ Trọng Phụng không biết đánh bạc ; khi viết về chuyện đánh bạc, [ lại ] như 1 tay chơi sành sỏi, vì được người chú kể lại.   Tam Lang đang vui, bỗng nghiêm sắc mặt :

     "  Lạ thực, nhiều người  không tin tôi đã kéo xe, khi viết thiên phóng sự về nghè làm' ngựa người' , cùng cách thức bóc lột của các tay chủ  cho thuê xe !   Tôi chỉ biết nói thẳng, nói thật với anh điều này - nếu mình không sống , không trải qua những khốn khổ có thực , không nhìn và biết tất cả sự thực - làm sao mình có thể tạo nên 1 tác phẩm dống động vá có sức truyền cảm, lôi kéo độc giả, đi theo chiều hướng của mình muốn.?   Khi viết thiên phóng sự ấy, tôi còn trẻ lắm, mới ngoài 20 tuổi, nên cái chuyện làm cu-li xe, đâu phải chuyện khó khăn gì; hơn nữa, mình có làm hoài đâu, chỉ làm vừa đủ cho phần tài liệu cần thiết mà thôi ."

      Nói chuyện với Tam Lang về viết phóng sự - tôi chợt nhó tới nhà phóng sự Trọng Lang của tuần báo Ngày nay -  Trọng  Lang   viết phóng sự cũng hay lắm.  Trong thiên phóng sự Hànội ban đêm [  đúng phải là :  Hànội lầm than ],  viết về các xóm cô đầu, các ổ mãi dâm của 1 Hànội cổ kính, ngàn năm văn vật, tưởng như câu chuyện giả tưởng. Tôi nhớ mãi có đọc 1 đoạn văn về cô gái làm nghề mãi dâm, buổi sáng, sau 1 đêm hành lạc với khách, cô mua được bát phở,  ăn để lấy lại sức, nhưng cô mót đi tiểu, chưa ăn ngay được, sợ người khác ăn mất, cô bèn nhổ bãi nước miếng ngay vào bát phở đang bốc khói  nghi ngút.    Cô lại chưa đánh răng, súc miệng, bố ai còn dám đụng tới bát phở ấy nữa !

      Nhà văn Trọng Lang, tên thực Trần Tán Cửu * , sinh ra tróng gia đình quan liêu, phong kiến- không hiểu sao  - ông lại ném đời mình vào nghề viết phóng sự, phải tỉm hiểu những cái xấu xa nhất, tệ hại nhất của xã hội đương thời, để mọi người cùng hiểu.   Trong cuộc chiến giữa Việtnam và Pháp vào ngày 19- 12- 1946, ông trở về Thành rất sớm- nhưng nhất định trùm chăn không đi làm vơi Pháp -  cho đến khi di cư vào Nam cũng vậy.   *  Trong Lang ít giao thiệp với ai, kể cả giới cầm bút.  Tôi có đến thăm vài lần, để vẽ chân dung ông, vì thấy Trọng Lang xứng đáng tiêu biểu cho lớp người cũ, trong địa hạt phóng sự.  Trọng Lang có vầng trán thật lớn,
-------
*   tháng 5 năm 1954, tôi là Ủy viên báo chi Tổng trưởng thông tin- tuyên truyền Phạm Xuân Thái ( nội các Thủ tướng Ngô Đình Diệm)- thì lúc ấy ông Trần Tán Cửu đã là một công chức làm tại Nha công tác tinh thần Bộ Thông tin , dưới quyền giám đốc Phan Văn Thức  .  Trần Tán Cửu là con tuần phủ Trần Tán Bình. ( TP )
-------
tóc  đã trắng hết, soăn và thưa, với bộ râu mép  và cằm không chịu cắt xén gọn gàng, mọc lởm chởm như chiếc bàn chải, răng đã rụng vài chiếc ngay cửa miệng- chỉ riêng đôi mắt sắc sảo tinh anh, lúc nào cũng như soi mói, tìm hiểu,  dù rằng chẳng biết nhà văn  còn muốn tìm gì nữa, ngoài quá khứ ?   Tuy đã nhiều tuổi, nhưng Trọng Lang nói chuyện vẫn duyên dáng lắm, mặc dù hơi kiêu kỳ một chút.   Nhưng cái đó cũng chẳng sao, vì có nhà văn nghệ nào đã nổi tiếng mà chẳng có chút kiêu tự trọng trong lòng, vì công sức do chính mình tạo nên ?

      Nhà văn Tam Lang nói chuyện chậm chạp, có lẽ vì lớn tuổi, nên anh không biết nói đùa; do vậy, câu chuyện nói với nhau không mấy hứng thú.   Cũng may, tôi với Tam Lang  chỉ thỉnh thoảng gặp nhau tại nhà của Thượng Sỹ thôi.    Anh chỉ sang thăm tôi  để xem tranh có một lần. 
 
      Còn Phạm Cao Củng, tôi quen biết từ hồi còn ở Chợ Đại, Cống Thần, thời kháng chiến; rồi vào Thành,  đến vô Nam, chúng tôi vẫn gặp nhau đây đó.   Phạm Cao Củng từ lâu coi như không; [ còn ]  viết truyện trinh thám nữa, àm quay sang làm đủ nghề để kiếm sống.   Đối với Phạm cao Củng,* chỉ có tiền [ là ] trên hết.
---
*  Pham Cao Củng sinh 1913. Khi tác giả 100 tuổi ( tính theo âm lịch), một nhà xuất bản ở Hànội vừa  phát hành  HỒI KÝ PHẠM CAO CỦNG ( 2012)   ( TP).
--------

      Nhà văn Vũ Bằng, từ ngày vô Nam, vừa làm Việtnam Press, lại vừa viết thuê cho báo nào cần bài của anh.   Vũ Bằng vô Nam có một mình, bỏ người vợ ở lại cùng những đứa con.    Nhờ cai được thuốc phiện, nên đời sống ung dung, thoải mái như chim trời muốn bay đâu, đậu đâu cũng được.   Đôi khi nhớ nhau, tôi đến nơi làm việc của anh ở đường Hồng Thập Tự để thăm và  nói chuyện.   Vũ Bằng có lối nói chuyện dí` dỏm và hay chửi thề, nhưng chỉ vói ai quen thân thiết; còn với người sơ giao, anh ăn nói rất từ tốn, lễ độ - như con nhà nho chính thống !    Khi tôi cho biết  có ý định vẽ 50 khuôn mặt văn nghệ miền Nam  để trưng bầy cùng 50 họa phẩm trừu tượng, anh vỗ đùi, cười lớn, nói :

      " May quá, tôi đang viết cuốn  Bốn mươi năm nói láo, cuốn hồi ký  về nghề làm báo từ Bắc vô Nam - anh cho tôi mượn những khuôn mặt nào có dính dáng tới cuốn sách của tôi nhé ! "

       Tôi nói, rất vui lòng để anh mượn, miễn khi nào sách ra, anh tặng tôi 5 cuốn.  
       Tôi nói đùa, nhưng anh  tưởng thật, nghiêm giọng:
        " Ông muốn 50 cuồn cũng được.   Sách này do anh Lãng Nhân nhận in mà !"
       Tuy vậy, nhưng câu chuyện còn lâu mới tới.

        Tôi đã vẽ được ngoài 20 tấm tranh trừu tượng.   Màu sắc và hình thể hoàn toàn cách biệt hẳn với những tấm tranh trước.   Đi song song với sáng tác, tôi vẽ tranh hoạt họa các bạn làm văn học nào mà tôi yêu mến.   Nhưng vấn đề này, tôi giữ kín, vẽ ai, người ấy biết thôi; chứ không bao giờ nói  sẽ vẽ ai ?   Sở dĩ tôi phải cẩn thận, để tránh sự mất lòng.   Anh em nhiều, dự  tính [ lại ]  có hạn.   Vẽ chân dung cũng mất thì giờ lắm.   Trước tiên, vẽ những nét chính, sau đó mới thêm thắt, vào màu   Vì là công việc dài hạn, nên tôi làm từ từ.   Lắm lúc bận quá, cả tháng không nghĩ đến vẽ.   Còn chuyện viết không đòi hỏi nhIều điều kiện như vẽ.   Một xấp giấy, một cây viết, một chỗ ngồi là xong!   Viết chỉ nặng phần đầu óc,  nhẹ phần trinh diễn.   Còn vẽ, nặng cả hai.

      Câu chuyện nhà văn Vũ Bằng  lấy vợ , cô vợ trẻ hơn anh cả mấy chục tuổi làm cùng sở, làm tôi sững sờ.   Một hôm, găp Vũ Bằng ở Kim Lai, tôi hỏi anh , nửa đủa, nửa thật về câu chuyện trên, tôi tưởng anh sẽ chối , không nói sự thực, ai dè, anh cho tôi biết tin đồn đó đúng.   Anh mời tôi qua nhà chơi, gần cầu Tân Thuận , bên Khánh Hội .   Như vậy, câu chuyện Vũ Bằng lấy vợ coi như đúng 100%.   Người vợ già ở Hànội không biết có rõ không, nếu có, cũng chả  có cách nào vào Nam để đánh ghen được ?!

      Vũ Bằng, nhà văn, nhà báo kỳ cựu, [ tác giả ] Những miếng ngon Hànội, do nhà Nam Chi ấn hành   1960, đã làm cho những người di cư miền Bắc [ vào Nam ]  say mê - mà ngay cả độc giả miền Nam  cũng ngưỡng mộ.    Vũ Bằng  viết hay, sâu sắc, anh học được cái lối viết của Lãng Nhân; không thừa, không thiếu; hơn nữa, câu văn rõ ràng, mạch lạc
.
      Một buổi, Lãng Nhân mời vài anh em đi nhậu đồ biển bên Khánh Hội, tôi mới có dịp ghé thăm Vũ Bằng.   Đó là căn nhà trệt nhỏ, phía trước có chiếc sân gạch đỏ au, để hóng gió buổi chiều.   Khi nghe tiếng chuông reo, Vũ Bằng mặc áo thun chạy ra mở cửa, trông như 1 lực sĩ chạy đua, để chứng tỏ mình còn khỏe mạnh, tuy lúc đó Vũ Bằng đã trên 50.   Vào trong nhà, tôi thoáng thấy 1 người đàn bà khoảng 30 tuổi, thân hình nhỏ nhắn, gật đầu chào .  Tôi đáp lại bằng 2 tiếng  thưa chị , nhưng khi nghe tiếng trẻ con khóc  ở nhà trong, người đàn bà chạy vội vào; trong khi ấy, Vũ Bằng cũng vô thay quần áo.   Tôi nhìn ngôi nhà, tuy nhỏ, nhưng khá khang trang, ngăn nắp. 

      Chiếc bàn viết của Vũ Bằng kê sát bên cửa sổ tràn đầy ánh sáng .   Trên mặt bàn, có mấy cuốn sách, một xấp giấy, chắc [ là ]  bản thảo đang viết dở dang.   Chừng 10 phút sau, Vũ Bằng đã tề chỉnh, chúng tôi ra cửa, chờ Lãng Nhân và vài bạn nữa cùng đi.   Tối đó, vì không ăn được đồ biển, nên tôi chỉ uống rượu, nhấp nháp với đậu phọng, tới khuya mới về.

                                                                           ***

     Sau cuộc đảo chánh  lật đổ chính thể Ngô Đình Diệm, đới sống của miền Nam cứ bị xáo trộn hoài, ít khi yên ổn.   Tuy nhiên sinh hoạt về văn học, nghệ thuật, vẫn không có gì thay đổi, do ảnh hưởng thời cuộc -  trừ vấn đề vật giá leo thang và cường độ chiến cuộc Quốc Cộng mỗi ngày một gia tăng.

      Gia đình Phạm Duy đã rời về Khu Chi Lăng, ít khi gặp nhau, trừ lúc có hoàn cảnh.   Tôi nghe tin hạnh phúc của gia đình Thái Thanh cũng tan vỡ, sau khi có sự cố xảy ra giữa Lê Quỳnh và Mai Thảo.  Tôi không muốn tìm hiểu, vì đo là câu chuyện riêng mỗi gia đình, mỗi cảnh ngộ !    Riêng tôi, chỉ biết nữ ca sĩ Thái Thanh , chẳng những Trời phú chi có giọng ca tốt, Trời còn phú cho sự thông minh, bén  nhậy, với bộ óc suy luận  khá khúc chiết- nếu có ai tiếp xúc, tâm sự lâu dài mới nhận ra [ được ].   Sự chung sống nào cũng vậy, con người phải có sự tương đồng tối thiểu về suy nghĩ, về cách sống giữa tính nghĩa và cung cách xử thế.   Nếu không có được những nhân tố trên, khó ai có thể kéo dài một đời sống luôn luôn mâu thuẫn, từ việc nhỏ đến việc lớn, rốt cuộc, thế nào cũng phải chia tay, dù cho cõi lòng có tan nát ! 

          Thái Thanh và Lê Quỳnh ở trong tình trạng nói trên. 

           Cái số Thái Thanh cũng lận đận về đường  chồng con.   Trời cho cái giọng hát, lại bắt phải gánh chịu những gian truân khác; đó có phải là cái lẽ công bằng của Định Mệnh?

           Sau  1  thời gian thôi sống với Lê Quỳnh ,  Thái Thanh lại sang sông lần nữa, với 1 người vừa có địa vị xã hội, vừa có tiền bạc.   Tôi cũng không rõ cuộc tình thứ 2 náy có làm Thái Thanh vui không, chỉ biết đến hôm nay, trên mảnh đất lưu vong, Thái Thanh đang sống *  với đứa con tàn phế và những đứa khác ở kế bên . 

  
------
  *   -  tên thật Phạm Thị Băng Thanh, sinh 1934 .  Ngay thời kỳ trổ mã vào 1954, rất nhiều văn nghệ sĩ ngưỡng mộ tài, sắc , sồn sồn như   văn sĩ tiền chiến Nguyễn Đức Quỳnh ( 1909 - 1974    ) cũng có   -  bởi chủ soái Hàn Thuyên đã từng lấy bút danh là ĐẶNG TẦM THANH . 
         ông hỏi tôi : " .. cậu có biết   tại  sao tôi ký bút danh này không , TẦM THANH  là TÌM THANH  đấy !. Cậu  ngộ ra chưa , Thế Phong, và  THANH này   hiện đang  ở đường   Guillemin đấy ! ?  
      -  tin mới  nhất, nhân dịp một số nữ ca sĩ  việt ở hải ngoại về lại Việtnam hát, có người hỏi, tại sao không có nữ danh ca  Thái Thanh?  
          lời giải đáp, nghe đau xót :
         -  vì  bà  ấy đã vào ở  Nursing home  từ mấy năm nay  rồi !  
               ( theo web < vanchuongviet> ). ( TP chú thích, 23  tháng 11,2012  ).
------------ 

                                                                ***

      Đã lâu  đã không gặp Hiếu Chân   [ Nguyễn Hoạt ] , kể từ năm ngoái, khi 2 đứa ngồi gác chân lên nhau, uống rượu trong 1 quán nhậu ở Ngã Sáu .
   
       Tôi đinh hôm nào rảnh rang  sẽ đến thăm và vẽ chân dung luôn thể.   Bỗng 1 buổi, gặp Hiếu Chân cùng với Bàng Bá Lân  ở Kim Lai ấn quán , vừa gặp, Hiếu Chân nói ngay :
      " Ông lặn đâu  mà kỹ vậy ?   Gọi điện thoại tới Sở, lúc nào cũng đi họp, vì cớ gì ông tránh anh em ?"
      Tôi cưới xòa :
       " Bận quá, tôi cũng định đến thăm ông  và vẽ chân dung ông đây.   May quá, gặp nhau ở đây, tôi vẽ luôn ".
       Nói xong, tôi xin giấy và mượn bút Lãng Nhân, vẽ Hiếu Chân  mấy nét đại cương.

       Bàng Bá Lân thấy tôi vẽ Hiếu Chân, cũng phát biểu :
       " Còn tôi nữa, , ông phải cho mấy nét kỷ niệm chứ ?"
       Tôi quen Bàng  Bá Lân từ lâu, nhưng chỉ quen, không thân như anh em khác - vì chẳng có hoàn cảnh để gặp, chứ không vì lý do nào khác. 
 
         Tôi biết Bàng Bá Lân có 1 căn bản học vấn  rất vững.   Anh đã làm nhiều thơ, những ần thơ êm ái, nhẹ nhàng, ca tụng cảnh đồng ruộng, ca tụng nếp sống hiền hòa nơi thôn dã.   Thơ anh đi cùng chiều hướng với nhà thơ nữ Anh Thơ, người đã được Tự Lực văn đoàn  trao giải thưởng [ khuyến khích ] cho 1 cuốn thơ.
  
          Báng Bá  Lân , ngoài làm thơ, còn biết nghề ảnh, dịch sách, dạy học.
  
          Bức chân dung, tôi vẽ anh thật giống, nhưng càng giống hơn, nếu anh để tôi vẽ mái tóc anh thấp xuống - vì anh đã cạo trán cho cao, vết hằn nhìn rất rõ.   Nhưng việc này không được, nếu tội tự ý làm, sẽ vĩnh viễn mất đi 1 người bạn.   Sau khi phác họa bằng bút chì, tôi nói với Hiếu Chân và Bàng Bá Lân  - tôi mang về sẽ còn sửa chữa  làm sao lột tả được cái chân tướng mỗi người.  Việc đó mới khó, chứ không phải nhìn và vẽ như thế này đã là  xong. 
 
          Bàng Bá Lân thấy mình, qua mấy nét chì, anh thích lắm, cười, nói :
          " Quả danh bất hư truyền ! "

          Nhũn nhặn, tôi trả lời:
          "... chưa đẹp gì đâu anh ?    Anh phải chờ màu mới biết đẹp hay xấu ? " *
-----
* Chỉ có một số tác giả được họa sĩ  tô màu trên các chân dung phác họa.  Trong số 33  chân dung in trong tập hồi ký này , còn nhiều chân dung phác họa chưa được in vào. ( TP)
------

      Câu chuyện đến đây , bỗng Lê Ngộ Châu, chủ nhiêm tạp chí Bách khoa đến. 

      Lê Ngộ Châu , tuy không phải nhà văn, nhà thơ; nhưng có cái tài đọc văn, đọc thơ và biết giá trị nó tới đâu ?   Ngay tờ Bách khoa khởi đầu, do Huỳnh văn Lang , giám đốc sở Hối đoái bị thất sủng, trao lại cho Lê Ngộ Châu, nên tờ báo đứng vững, tuy không có nhiều quảng cáo.
  
        Cũng nhờ vào sự quán xuyến  tài ba của bà Nghiêm Ngọc Huân," thứ phi "  của Lê Ngộ Châu , nên tờ báo đứng vững, tuy không có nhiều quảng cáo.    Lê Ngộ Châu tính tình thẳng thắn, nhất là vấn đề tiền bạc, không làm mất lòng ai bao giờ, kể cả [ đối với] những người anh không ưa .   Đặc biệt, tòa soạn Bách Khoa, cón là nơi tàng trữ những bức thư tình tối mật , do các bạn văn  có lòng nể vợ [ cái, con cột ]  nhờ cất giữ [ thư từ  tình ái ngoài luồng, một thứ black  mail  ] - trong đó có  hàng trăm lá thư của cô Lệ gửi cho Phạm Duy, của T.H gửi cho P.  và của L. gửi cho L.T.Đ v. v...

        Anh em gặp nhau nói chuyện, vui như bắp rang, cứ thêm 1 người lại thêm chuyện.
        Nhiều lúc căn phòng khách của Kim Lai chật cứng , không còn chỗ, vì anh em đến quá đông  []

                                                                    ( còn tiếp, kỳ thứ  25 ) .

                tạ tỵ

( Thằng Mõ xb, San Jose. USA 1990- tr. 262 - 271)

-------
 * T.H. GỬI CHO  P.   - vậy    T.H  là ai và  ai là P. ? -   họa sĩ  Tạ Tỵ  từng ở  đáy địa ngục  mà còn  sợ  bọn  người-vật  trả thù,  cũng phải  thôi  -  Vỉ đã có  một vụ  giữa  Tạ Tỵ và Duyên Anh cãi cọ,  trở thành bút chiến nẩy lửa  ? 
      

          ' sự thật, chẳng có gì hơn là  sự thật' 

         - đó là chuyện tình vụng trộm giữa  Đoàn Thế Nhơn , bút danh Võ Phiến    với vợ cố văn sĩ Thanh Nam - Trần Đại Việt.  
          -Thanh Nam đã cưới Túy Hồng làm vợ ,  tiếp theo , xảy ra  vụ ' ái tình vụng trộm công khai,  người  nữ  rất can đảm  viết lại , công khai hóa việc  tà dâm  mà  cô vợ này đã  cộng hưởng  cùng người tại Đà lạt . 

      -  Võ Phiến  bỏ kháng chiến về Thành, đầu tiên xin làm nhân viên Nha Thông tin Trung phần,  Võ Thu Tịnh  giám đốc ( khoảng 1954, 55 ) đứng tên chủ nhiệm tạp chí
' Mùa lúa mới' - thì Võ Phiến mới bắr đầu khởi sự  đăng truyện ngắn đầu tiên. 

      - sau , Võ Phiến  xin thuyên chuyển vào  Sagon , làm ở Bộ Thông tin  tuyên truyền , khoảng 1956, và ' đầu quân tạp chí  Bách Khoa / Huỳnh Văn Lang / Lê Ngộ Châu ' -   vửa làm công chức, viết báo, vừa  lập nhá xuất bản Thời Mới, in sách của   tác giả và bạn bè.  

      - tiếp theo, cô giáo Túy Hồng bơ vơ một mình ở Huế, bèn  khẩn khoản:

      "... xin cha và em rể tìm cách vận động được đổi vào Saigon, hồi đó, 1 công chức ở Huế xin đổi vào Saigon rất khó ...". (  Túy Hồng  <  web / gio-o,com  > )  

         -  khi ở Huế,  Võ Phiến đã  quen biết  cô giáo  Túy Hồng, lúc này cô giáo bắt đầu ' bập bẹ  làm văn chương'-   Võ Phiến  cho đăng ngay 1 truyện ngắn của cô,   khi  báo in  bài rồi, bèn  gửi nhuận bút 1 ngàn đồng ,và ' những dòng văn chương  đưa  tình đẹp mã  Sở Khanh .
         - cùng nghe Túy Hồng  tự-sự-kể :

        " .. trong bao thư trả lời có 1 nghìn đồng tiền nhuận bút và những dòng chữ hồi âm của Võ Phiến;

    " ...sao tôi khờ dại và ngu như bò.   Sao tôi thật thà và chất phác như trâu ! Suốt thời gian làm việc ở Sở Thông tin Huế, tôi dốt nát và u mê như heo.   Tôi không dám đến tìm  gặp cô 1  lần (...)  "  
    
      ".. anh   xin thú  thật với em một tội lỗi, vì một ngày kia, em sẽ hỏi.  Xin em tha thứ cho anh,  anh đã lập gia đình và vợ chồng anh có 4 đứa con ". * ( *  Võ Phiến ).

       Túy Hồng  rất can đảm,  tự  bạch :

         "... Tôi khát vọng viết một truyện dài, nhưng không có thực tài, khả năng chỉ đủ để sang tác truyện ngắn .   Trong 1 truyện vừa, không dài, không ngắn , tôi miêu tả 1 tên đàn ông đểu giả, gian dối, một kẻ ngoại tình với tôi, và phụ tình với vợ. .... "

           "...  Tôi đi Dalat  chấm thi và tạm trú tại Cư xá Bùi Thị Xuân, Võ Phiến đến Dalat trước tôi vài tiếng đồng hồ.    (...) Đêm tối, Võ Phiến đến Cư xá Bùi Thị Xuân tìm gặp tôi , nhìn trôi qua cửa kính một lát rồi gõ cửa .
     (  ... ) Chúng tôi đi đêm dưới trăng mờ Dalat ...(...) ."

        - chính  Võ Phiến đã  đưa truyện đầu tay Những sợi sắc không  / Túy Hồng  -  đăng trên tạp chí  Bách Khoa .   Đó là thời kỳ Lê Ngộ Châu thay quyền chủ  nhiệm, ,  toàn quyền  đăng bài vở, điều hành trị sự và kiêm cả   nghề  '  chủ kho lưu giữ BLACK MAIL' .

          - và  tên  văn sĩ kia , có viết đâu đó, ít chi tiết trong tiểu thuyết  Đêm xuân trăng sáng -  mà tôi từng lên án  Võ Phiến viết,  có hơi hướm  Oedipust Complex . 

        -  khi trả lời phỏng vấn  BAN MAI,  một  nữ tác giả trẻ tuồi ( tác giả 1 cuốn sách viết về Trịnh Công Sơn, Đông Tây Hànội phát hành lần 1 - năm 2011 nxb Văn mới ở Huê kỳ tái bản ) , tất nhiên , tôi biết trước, sẽ bị người phỏng vấn cắt bỏ. Nên, tôi cho  bài báo đăng  trước , đầy đủ nguyên văn  trên web < Newvietart.com> ( France).
 
           BAN MAI đọc xong, phản ứng mạnh , gọi điện thoại ,  yêu cầu  cắt bỏ 1 số đoạn  nòi về Võ Phiến - tôi  đành phải đồng ý -  và anh Từ Vũ  mau mắn cho đăng  ngay  bài đã  cắt bỏ 1 số đoạn  trên  < Newvietart.com >   1 ngày  sau đó . 
 
          - bài phỏng vấn này, BAN MAI đặt  câu hỏi phỏng vấn  rất thông minh, lại  interesting nữa -   sau này cô còn  cho đăng trên vài  mạng khác, như  web
< vanchuongviet >  ( nguyễn hòa vcv , trang chủ ) và trên  tạp chí Hợp Lưu , báo xuất bản ở Huê Kỳ.

           - tuy rằng ban đầu , điều này khiến tôi bị  phật lòng -  sau , nghĩ, lại, hậu quả lớn  mà kẻ phải gánh chịu nhiều, thì không phải  tôi -  mà  là BAN MAI  -   nên tôi tự  kềm phản ứng -   bỏ dự định cho tái đăng nguyên văn lần   2. 
  
        -  trong đới làm văn  khoảng 60 năm, tôi được phỏng vấn không ít (  trong và  ngoài nước - pháp, mỹ )  tôi thừa nhận một điều : 
 
         "...  cách đặt  câu  phỏng vấn  của một  BAN MAI  rất thông minh, xuất sắc, gợi mở cho tôi , nói lên nhiều điều mà chưa ai gợi ra  để  tôi  trả lời ." 

          -  cảm ơn tác giả BAN MAI  .
               ( TP)

---------- 

( TP chú thích; 23/ 11/ 2012 ).

văn sĩ-chính trị gia hồ hữu tường ( 1910- 1980)

tác giả / tác phẩm/ trần tuấn kiệt-
saigon, việtnam, 1973 .

                                 văn sĩ- chính trị gia hồ hữu tường
                                                       bài viết:  trần tuấn kiệt

     Ông  sinh  năm 1910 tại làng Thượng Thạnh, tỉnh Cần Thơ, nam Việt.
     Năm 1964, chúng tôi có làm báo Liên minh do Võ Huy Tân làm quản nhiệm.  Khi đó, cuối 1963, Hồ Hữu Tường  được tha từ Côn Đảo về, sau 9 năm mang án tử hình, vào
thời nhà Ngô cầm quyền. 
  
      Khi đó, ông có quen với bà Trúc Lâm Nương, xưng là vị nữ giáo chủ phái Hồng Môn .     Làm việc  gì, bà Trúc cũng mang Hồ Hữu Tường ra dọa  đám trẻ mới nhập làng văn.   Tuy nhiên, bà cũng được các anh em văn nghệ, sinh viên, học sinh nể , vì cái thuật ấy.   Một thời gian , họ mới vẽ lẽ ra, thì đây chỉ là trò ma giáo để câu tín đồ.

    Hồ Hữu Tường về đất liền, nhờ vụ tướng lãnh, do Dương Văn Minh  cầm đầu, và các phong trào Phật giáo chống nhà Ngô, đảo chính thắng lợi.

     Lúc mời về, gia đình ông rất túng thiếu.   Ông vừa dưỡng thần, dưỡng bệnh, vừa viết khá nhiều [ bài ] trên các báo .  Lúc này, Hồ Quân [ HHTường ] , một cây bút  khó ai mời mọc được; thế mà ông [ ta] nhận liên tiếp viết 10 lá thư, đăng trên báo gửi cho [  ông  ] Hồ Chí Minh.  Tôi có hỏi, ông bảo là viết cho nông dân đọc.   Sở dĩ, lấy tên [ ông ] Hồ chi Minh đề thư, chỉ là 1 cái cớ mà thôi.  Báo bán chạy, tiếc vì tòa soạn lủng củng, mà hư việc.   Có lẽ truyện dài của Nguyễn Thụy Long, Mặc Tưởng, Phạm Hồ[  được ]  đăng đầu tiên ở nhật báo này.

      Sau 10 lá thư mà nội dung đến nay  , tôi đã quên [ tiệt ] rồi !  Nhưng có lẽ, ấn mặt cái tinh thần tạo dựng cho  nông dân tiến bộ về tư tưởng- àm đã từ lâu - Hồ Hữu Tường tin việc vượt bỏ Mác xít.   Điều này,  ông bị nhom Chân trời mới, theo chủ nghĩa Mác, triệt  để đả kích  ông nặng lời.

      Nhất là với hủ trương tân Xuân Thu của Hổ Hữu Tường [ để ] vượt Mác xít. 
      Nhóm học giả lừng danh, và theo chủ nghĩa mác xít này, về sau  Tam Ích đã từ bỏ và âm thầm[ quay ] sang nghiên cứu Hiện sinh và nhất là Phật giáo.

     Chiến tranh trên 20 năm, núi xương máu lấp cả tiếng lầm than của thế kỷ, rung chuyển cả thế giới.   Người CS già còn lại đến ngày nay như Nguyễn Bách Khoa, Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Trường Chinh  - chắc họ cũng nhìn thấy cái lỗi nào lớn nhất, sai lầm nhất của lịch sử mà những ngườI Mác xít  gây nên ; như những cái chết của
 Tạ thuThâu, Phan văn Hùm, Nhượng Tống, những nhà tư tưởng có tinh thần quốc gia lần lượt bị sát hại dần.   Những đầu tàu của  cái toa  lịch sử dân tộc bị chặt dứt lìa đi đến ngày nay, ta thán oán là kẻ thiếu tài đức, những bậc hiền thánh xuất hiện trên dòng lịch sử.

     Sự hy sinh vô bờ bến  của dân tộc, để đưa đến được 1 tổng hợp, để có hình ảnh một bãi tha ma dài hàng ngàn cây số mà họ đã gây nên.   Hồ Hữu Tường đưa thuyết tân Xuân Thu ngày nào đã xảy ra cuộc bút chiến cùng nhóm Chân trời mới.

     Còn nhớ những bài của Thiếu Sơn chen vào giữa 2 nhóm người này.   Một bwên là Hồ Quân, bên kia là nhóm Chân trời mới , Thiếu Sơn đọc nhiều, nhưng không thiên tả.    Ông đứng trên lập trường quốc gia, hòa giải.

     Ở miền Nam ngày nay, Hồ Hữu Tường đang hoạt động chính trị, từng là dân biểu.   Nhưng dường như cái đất ấy không thích hợp, bằng những lời, ông kể chuyện hấp dẫn trong các quyển Kế thế , Thuốc trường sanh, Phi Lạc sang Tàu, Phi lạc náo Hoa Kỳ, ...

   Hồ Hữu Tường là một nhà văn hóa kỳ cựu, tăm tiếng của ông bay, dậy ra ngoài biên giới, với các nhà văn như J.P. Sartre, A. Camus.. đều có  ký tên, xin ông khỏi án tử hình.   ( Hồi này ông và lý thuyết gia Trần Văn Ân  đang là cố vấn quân sư cho
 Bảy Viễn, Bình Xuyên ).

        Lúc ông bị bắt, thời Ngô Trọng Hiếu  làm Bộ trưởng Công Dân Vụ, từng đến nhà Nguyễn Đức Quỳnh.   Đó là Đàm trường viễn kiến - các nhà văn miền Bắc di cư vào -  .   xuất hiện khá đông.   Câu chuyện văn chương, nghệ thuật cổ kim, đều [ được ] pun ra như nước vỡ bờ !

    Nhưng,  người ta ít nghe những văn nghệ sĩ này đề cập  Hồ Hữu  Tường , Trần văn Ân và 1 số khác như Trương  Bảo Sơn, Phan Khắc Sửu, đang bị chết dần nơi khám lạnh hoặc ngoài Côn Đảo.

      Dường như ,  họ thiếu sĩ khí một thời, hay thiếu tinh thần vị tha, xả kỷ, bao dung cho những người đối kháng tinh thần với họ.   Hay họ sợ, bì chính quyền thời ấy  nghi kỵ  ?

    Hồ Hữu Tường viết khắp các báo văn học nghệ thuật xưa nay, ta không đủ thẩm quyền để phê phán vai tró chính trị, văn hóa của ông đối với lịch sử.   Nhưng trên phương diện tinh thần, ông đã dành một di sản quý báu cho người sau.   Và nhất là, ông gây được ảnh hưởng lớn lao đối với đương thời.

                                            Các tác phẩm chính

       Muốn hiểu chính trị - Vấn đề dân tộc - Xã hội học nhập môn -  Kinh tế học nhập môn - Lịch sử văn chương Việtnam - Phi Lạc sang  Tàu -  Thu Hương  ( 1 ) -  Chị Tập  ( 2) - Tam quốc chí ( dịch) -  Nỗi lòng thằng hiệp - Quả trứng Thần - Tương lai văn háo Việtnam - Tương lai kinh tế Việtnam - Muốn làm chính  trị - Đồi tượng xã hội học -  Kế thế -  Thuốc trường sanh - Lá một mùa thu - Quỳnh Dao - Vũ Xuân  Lan - Nợ tinh thần - Phi Lạc Bỡn Nga -  Mùa xuân chim lạc - Trầm tư của một kẻ người tội tử hình -  v. v. ...

                                                    tân Xuân Thu  ( trích )

       Mỗi lượt kỷ niệm  cuộc cách mạng 1789, người ta thường nhắcđi nhắc lại những cái sáo cũ rích.   Kẻ thấy gần thì dưạ vào môt vài tánh cách của hiện tượng lịch sử mà phê bình, tán dương hay đả đảo.   Kẻ ngó rộng thì đặt vào khuôn  khổ của một cuộc đổi đời  đã dánh dấu   sự nhân loại cốt lõi của quân chủ mà khoác áo dân chủ.

      Chúng tôi mới bạn đọc tạm đi ngoài cái sáo ấy trong vài phút.   Và hãy nhìn cả con đường lịch sử  để so sánh thời đại của chúng ta với thờ đại Xuân Thu của Tàu có gần ba ngàn năm nay .
                                                             *

          Hồi thế kỷ thứ 17, thế lực nước Pháp mạnh mẽ và chói lọi hơn tất cả, không khác nào nhà Châu cầm quyền thiên tử trong lĩnh vực nước Tàu .  Rồi Cách mạng nổi lên,  đánh dấu khơi mào cho cuộc đổi dời , cũng như nhà Châu đời đô qua phía đông mở đầu cho kỷ nguyên Xuân Thu vậy.   Rồi từ ấy các cường quốc lớn lần lượt mọc lên trụt xuống, thay nhau làm bá chủ hoàn cầu, làm cho ta nhớ đến Tề, Sở, Ngô, Việt, Tấn Tần thuở nọ.

     Hiện nay chúng ta ở gần màn chót.  Các chư hầu nhỏ bé lần bị các nước lớn thôn tính,  hoặc kết hợp nhau : Nga, Mỹ, Anh, Pháp, Tàu , ngũ cường ngày nay nhắc ta nhớ lại bảy nước hồi trước.

      Về mặt  tư tưởng, học thuật nướcTàu sản xuất những tay cự phách, chỉ trong hồi loạn ly này mà thôi.   Khổng, Lão, Trang.  Mặc dầu là con đẻ của cuộc  dời đổi nọ.  Còn trong cái tân Xuân Thu này đã sản xuất một vài học thuyết vĩ đại như chủ nghỉa Marx.   Nhưng cái tân Xuân thu này  chưa đi hết cái đà của nó.   Biết đâu trong cuộc đổi dời vĩ đại này, to mấy ngàn lần thuở trrước, rộng mấy ngàn lần hồi trước, biết đâu nhân loại lại không đẻ ra những nhà tư tưởng siêu quần và bên cạnh tên của Marx, người ta còn sắp thên mấy cái tên nữa.   Cũng như bên cạnh tên của Mặc Địch, người ta còn ghép thêm Trang-Châu, Lão Đam, Khổng Khưu. .. []
                (...)

   hồ hữu tường

( trích ' Thi, văn hiện đại '  -  Nxb Dân tộc )