Thứ Bảy, 27 tháng 4, 2013
một mình một ngựa / khi con thú hốt hoảng / nguyên sa - 17
một mình một ngựa / khi con thú hốt hoảng 17
nguyên sa
- trần bích lan bị gọi đi quân trường thủ đức, bị ' điên ' rồi
- to gan thật, Nhà Thơ đời nào quen biết với nó ...
- sa-đích trần phong giao , tác giả' nửa đêm thức giấc' ra' ngồi lại bên cầu ' , đọc sao không thấy sướng ... ?!
- kẻ săn chó sói là ai? ai ' con chó sói bị săn' ???
- văn ' noble' thi người ' nốp', văn ' cu li ' thì người cũng ...
- gọi ông Nhà Thơ bằng 2 chữ hoa, có phải là tác giả ' chưa gặp em anh đã nghĩ rằng ...'
Thân gửi ... ,
Loạt bài này càng ngày càng ngày những chấn động khoái trá trong văn giới. Anh em nói rằng đó là những cai tát nẩy lửa vào bọn sa-đích văn nghệ. Anh em bảo rằng đừng nản chí, phải tiếp tục làm cho bọn sa- đích hèn hạ , bọn ' nhô' con mà lại làm ra cái điều nghênh ngang, nay đánh người này, mai chửi sỏ người khác , [ nay mới ] nhìn thấy khuôn mặt dơ bẩn của chúng. Anh em bảo tôi rằng phải có một thằng' dám' một mình một ngựa' đi vào giữa ổ rắn rết như thế, để cho các người viết trẻ về sau yên bình mà viết.
Và anh em đây, không phải những danh từ ngụy trang lờ mờ. Đó là Nguyễn văn Trung, Trần dạ Từ, chứ không phải những thư độc giả giả mạo. Nguyễn văn Trung bảo tôi rằng, sao anh lại ' bay bướm' sơm thế. Anh phải tiếp tục. Anh có thể viết và nói rằng, theo lời yêu cầu của Nguyễn văn Trung. Nếu không viết , để ' Bông hồng' đó cho tôi. Xê ra cho tôi làm văn nghệ cho mà coi. Trần dạ Từ bảo: ' Phải để cho cái bọn' đánh được người thì mặt đỏ như vang / khi người đánh lại thì mặt vàng như nghệ ', từ nay chừa cái thói hỗn láo. Chủ nhiệm tạp chí nọ viết thư cho tôi, nói là muốn đăng lại các bài ' bông hồng' *.
-------
* Nxb Trình bày / Thế Nguyên đã ấn hành ' Một bông hồng cho văn nghệ' / Nguyên Sa.
Trong khi anh em văn nghệ, người nào cũng cười cười khoái trá, bọn sa-đích hoảng hốt đến cùng độ. Một sa-đích hoảng hốt nhẩy xổ ra, kêu thất thanh :' Sao cứ gọi tôi sa-đích hoài thế ? ' Đó là Trần phong Giao , tổng thư ký một tờ báo nọ. Trần phong Giao viết 1 bài , chửi bới rầm rĩ, đọc xong , tôi khoái quá. Đành ' trấn an ' ông này. Cái ông này tài thật, lần nào ông ấy hốt hoảng cất tiếng cũng làm mình được 1 bữa cười no, lần nào cũng làm cho khoái chí tử. ' Kỳ thấy mồ !'.
Để độc giả có thể hiểu được cái phản ứng của ông tổng thư ký có báo trong tay, oai ghê lắm này, tôi xin phép kể lể về cái kỹ thuật ' săn chó sói'.. Trong những bài nói về các mánh lới bẩn thỉu của bọn sa- đích văn nghệ, tôi chỉ nói chung, nói tổng quát thôi. Giống như người đi săn chó sói, chưa biết đích xác con chó sói trốn nơi mô, bèn áo dụng chiến thuật thổi tù- và inh ỏi, cho săn sục sạo khắp nơi , cho ngựa chạy dầm dập. Người săn thú thiện nghệ biết rằng làm như thế, chẳng sớm thì muộn, chó sói cũng hốt hoảng đâm đầu ra và thế là có thể nhìn thấy cái lưỡi đầy máu, hàm răng độc ác, cái mõm bẩn thỉu của nó. Thật ra tôi cũng chưa đi săn chó sói bao giờ, nhưng, ấy là thuở nhỏ, đọc bài' ' La mort d'un loup' của Alfred de Vigny, biết đại khái như thế. Nhưng có điều cần nói ngay , con chó sói của nhà thơ Pháp im lặng, khắc kỷ, khi bị vây hãm. Còn ở đây, là tiếng kêu hốt hoảng , thảm thiết, tiếng chửi rủa loạn xạ.
Ông Trần phong Giao tự nhiên ông ấy nhảy xổ ra, ông ấy bảo, những bài nói về sa-đích văn nghệ là nhằm vào ông ấy. ' Ô hay! ' thế có kỳ không ?' Nhưng ông ấy nhận, không lẽ, mình lại chối từ. Tôi chỉ muốn nói về cái hiện tượng văn nghệ văn nghệ tổng quát đang phung phá nền văn nghệ ta từ mấy năm nay. Nói về những tư cách và kiến thức cho phê bình văn nghệ. nay có 1 ông xưng tên, họ; nhận luôn [ là ông ta ] - âu cũng là cái số nó như thế. Và như thế càng tốt, vì sau này, các nhà làm văn học sử có thể tìm thấy 1 dẫn chứng cụ thể về cái hiện tượng sa-đích văn nghệ. Thật là điều an ủi lớn lao cho ta.
Tuy nhiên, từ nay đến cuối thư, tôi vẫn dùng danh từ chung là sa-đích văn nghệ, mà ít nhắc đến Trần phong Giao. Tôi chỉ thỏa mãn ông này vài lần được thôi. Phải dùng danh từ chung, vì, còn nhiều sa-đích khác, cứ nói 1 mình ông này, các sa-đích khác sẽ không bằng lòng, sẽ kiện cáo lôi thôi lắm. Bài văn, hay cái gọi là bài văn sa đích văn nghệ có 1 cái tựa là' bông hồng hay bông cứt lợn' . Nghe ghê thấy mồ ! Không bay bướm. Không văn nghệ. Đi thi thế là ' zéro sur vingt'. Văn mà' nốp' thì người' nốp'. Văn cu-li thì người cu-li. Văn ma-cà- bông thì người ma-cà-bông. Đó là cái câu văn ' le style c'est l' homme' của một tác giả phương tây, tôi xin phép diễn tả 1 cách ' đơn giản ' như thế.
Đấy, các anh văn nghệ trẻ, sẽ va chạm với lũ sa-đích tương lai - các anh em nhớ lấy điều này. Lúc nào cũng phải bay bướm. Văn nghệ là phải bay bướm. Không bay bướm không thành văn nghệ. Viết cái gì cũng phải cho đẹp. Cái chất văn nghệ là làm gì cũng lấy đẹp làm phương châm. .. Đặt ' tít' một bài văn là phải đặt cho bay bướm, cho đẹp. Như' Một mình một ngựa' . Nghe có cái đẹp kiếm hiệp, hơi cải lương, hơi' Tam quốc chí'. Hay' Khi con thú hoảng hốt' nghe có vẻ tình cảm. Đó là những cái ' tít ' tồi nhất cũng đã có tý bay bướm. Tuyệt đối không nói đến chữ bẩn như' cứt, đái'. Nghe ghê thấy mồ ! Nó lộ ra cái tư cách không thơm. Tuy nhiên, với sa-đích văn nghệ chọn cái' tít ' đó, tôi xin các bạn đừng trách, đứng khinh, mà nên thương hại. Bởi vì nó đã hoảng hốt đến cùng cực. Sa-đích chuyên môn chê thiên hạ, nay bị chạm nọc, sẽ tức hộc máu. Nhưng nó sẽ nén giận, để
' ra cái điều' văn nghệ'. Quả nhiên sa-đích trả lời :' Được một người có uy tín như anh nhắc đến tác phẩm và tác giả là một vinh dự lớn lao '. Sau đó, tôi viết ở đây vài lời để đẩy cái sự uất ức của sa-đích đi xa hơn. Quả nhiên nó phát khùng. Nó nói : ' Thật không vinh dự gì, khi được 1 người như ông gọi đến tên mình '. 'Ơ hay ! cái anh này buồn cười nhỉ ? Em nói cái gì thì em nói 1 thứ thôi chứ. Tại sao đầu tháng thì kêu là nói đến tên là1 vinh dự. Cuối tháng, lại kêu nói đến tên thì không vinh dự gì ? Chơi cái trò' cơ hội chủ nghĩa' à ? nay nói thế này, mai nói thế khác à. Tôi không thích chơi cái trò giở mặt đó đâu, nghe không ?' Nay em đưa' qua' lên mây, nói rằng' qua' làm vinh dự cho em' . Mai em lại' hổng chịu'. Cứ làm như ' cục cưng nhõng nhẽo' không bằng ! Thật là thê thảm ! Hoảng hốt, hoảng hốt, bao nhiêu tội ác do mày gây ra. Mày làm tan cửa nát một đời văn. Mày làm tê liệt trí nhớ. Mày làm những bình rượu quí gởi từ bên trời tây về trở thành cay đắng '.
Nhưng thôi, các bạn ạ, ta hãy để sa-đích ngồi đó với những cay đắng của nó. ta hãy bước sang điểm khác.
Sa-đích thấy đàn em chửi thuê đánh mướn của mình bị ' kê' một quả cứng họng, bị đặt 1 ' lô' câu hỏi không trả lới được. Tôi không nhắc lại cái sự bế tắc đớn đau này, vì văn nghệ là tiến tới, là tiếp tục sáng tạo, chứ không nhắc lại. Chỉ từ sự kiện cũ đó, để mở ra 1 sự kiện mới, thấy đàn em đau khổ quá, khóc lóc kêu than, sợ đàn em bỏ nghề chửi thuê, đánh mướn, sa-đích bèn bênh .
Thoạt đầu sa-đích nhận lỗi, vì tức giận cùng cực mới viết bậy, viết bạ, quên cả ' ham đọc, hiếu học và ưa suy nghĩ ' [ Ôi ! cái khẩu hiệu sao nghe mà khoái ! ] . Đó là thảm cảnh cúa con chó sói bị bao vây, nhảy xổ ra, cất lên những tiếng kêu thương bi thiết. Tôi xin anh em nhỏ lòng thương xót !
Đó là cái hoảng hốt thứ nhất.
Sự hoảng hốt làm tê liệt khả năng sử dụng ngôn ngữ, làm phát ra những âm thanh thấp kém, biểu lộ sự thèm khát gia truyền. Sách tâm lý học nào cũng nói thế.
Cái hoảng hốt thứ hai của sa-đích còn dễ sợ hơn . Anh em hãy nhìn cho rõ hàm răng nanh nhọn hoắt đầy máu này. Đó là cái sự hoảng hốt làm tê liệt trí nhớ. Descartes nói đúng ' trí nhớ con người giới hạn'. Do đó, nó là nguồn gốc củ những nhầm lẫn. Nhưng khi sự hoảng hốt chen vào, làm trí nhớ bị tê liệt, thì sự nhầm lẫn, than ôi, thê thảm lắm !
Đây là câu chuyện nó như thế này.
Thấy sa-đích chuyên môn chê người này, chửi người khác, chuyên môn xỏ xiên cay độc để trả thù những người làm công việc sáng tạo , mà nó chẳng thể bằng , cho thỏa tính cuồng dâm. Một buổi đẹp trời, tôi bỏ nhỏ một câu đại ý như sau : ' Náy sa-đích , làm sao cái cuốn
' Ngồi lại bên cầu ' * và' Nửa đêm thức giấc ', tôi đọc không thấy sướng. Các cuốn sách này tồi quá. [ hay viết ra để tô điểm cho cuộc đời dịch văn buôn tẻ ' ]. Khi bị hỏi về những sai lầm của sa- đích Ng. quốc Trụ sai lầm không thể cãi được, sa-đích-chúa bèn nói vớ vẩn:
' ... đọc lại bài cua Nguyễn quốc Trụ tôi không thể nhận đó là một bài hời hợt ..'.
------
* tác phẩm tiểu thuyết của Trần phong Giao ( Trần Tĩnh: 1932- 2005 ?)
[ Thôi, tôi xin em . Không có ' bông hồng' đến tết em mới nhận ] . Sau khi Trần quân nhận lỗi khéo cho Nguyễn quân xong, bèn đi 1 đường bênh khéo :' bạn tôi đã viết trong 1 thời gian kỷ lục, trong 1 đêm trực tại sở làm, gò bó trong một số trang hạn hẹp'.
' Khỉ. Thế mà cũng' mần' phê bình văn nghệ.' Lý luận của sa-đích nó ngây thơ như thế` đấy ! Hay đúng hơn, sự hoảng hốt làm cho khả năng suy luận trở thành khôi hài đến chỗ lố bịch. Từ nay trở đi, có viết lách ai, để cho đừng ai hỏi han tới, dù nói bậy bạ, nói hỗn láo , chứ ! bởi huyên thuyên, nên làm giùm bạn ta một cái' chapeau':' Bài này bạn tôi viết trong 1 thời gian kỷ lục, trong 1 buổi trực, nó có quyền nói láo'. Thế có phải đẹp bao nhiêu không. Còn cái việc buổi trực, xin phép nhắn cho ' bạn tôi ' biết ở đất nước này, bây giờ có nhiều người biết thế nào là ' trự'c' lắm. Đừng có đem cái công việc cao đẹp dành cho đất nước ra làm bình phong để che đậy lỗi lầm. Đừng có khoe ' chuế' lắm ! Tôi ở cái vị trí đổ mồ hôi đủ để nói cho bạn tôi điều đó . Đấy, các em làm văn nghệ trẻ, các anh em nhìn sơ sơ những tan nát nhục nhã, do sự hoảng hốt gây ra. Các anh em cứ vững tâm mà sáng tạo. Nhất quyết không cam tâm làm sa-đích,. không làm cái nghề hèn hạ: ' chửi thuê, đánh mướn'. Cái nghề đó không thể bền. Sớm muộn, tiếng ' tù- và' thần thánh sẽ cất lên. Tội lỗi ở đầy mặt sẽ làm nao núng, làm hoảng hốt . Vùng chạy ra, con thú sẽ lộ diện. Sa-đích càng hoảng hốt, ta càng buồn cười. Anh em đồng ý không ?
Sa-đích văn nghệ, sau khi buôn bán người chết , lại còn tệ hại hơn nữa - lơi dụng tên tuổi người chết để đề cao uy tín cá nhân - rồi quái gở hơn nữa ,cãi cọ trên thân xác người quá cố để tranh công. Trước hết, hãy nói về cái vụ cãi cọ, tranh công trên xác người chết.
Trong những gia đình suy đồi, mạt vận của xã hội ta, thường xảy ra cảnh thảm thương này. Người chết nằm xuống, ngay khi cử hành tang lễ và những ngày tháng kế tiếp, là bất hiếu, bất mục, lên tiếng kể lể bằng những lời thô bỉ - đại khái như tôi mới là kẻ biết thương xót người quá cố. Còn những tên kia, trong ho ngoài làng không thương xót người quá cố, vì chúng không biết khóc, không biết gào thét, kể lể, không biết tạo ra những bộ điệu bi thảm.
Người quá cố đây là Nhà Thơ , đứa biểu diễn sự khóc to đó được dịp khoe khoang, là ta biết thương, biết mến, là sa- đích văn nghệ Trần phong Giao. Tôi xin phép không nói đến tên nhà thơ, vì 2 lý do. Trước hết, nhà thơ không có nhiều. Lâu lắm mới có một người sống, lâu lâu mới có một người chết. Không có sự tôn kính nào đối với một thi sĩ hơn là, gọi ông Nhà Thơ bằng 2 chữ viết hoa mà mọi người đều biết là ai * Sau nữa, tên tồi bại đã mang người chết ra kể lể tranh công, mà nay, tôi còn nhắc lại, sợ rằng nhắc đến tên
Nhà Thơ sẽ là một điều bất kính không thể tha thứ được ! Thận trọng như thế này, tôi thấy vẫn còn chưa đủ. Tôi, ngồi bàn viết này, vẫn còn nghe thấy tiếng nói trách móc của anh em, những người đọc bài này. Anh em có thể bảo rằng cả anh nữa, anh đã biết nhắc nhở đến người chết, để tranh công như thằng sa-đích đã làm, thì anh bỏ qua đi cho rồi, anh còn nhắc đến việc làm ghê tởm của nó để làm chi. Tôi xin cúi đầu nhận lỗi. Bốn mươi tuổi gần đủ mang trên vai , tôi vẫn chưa dẹp được những đam mê lửa cháy, tôi vẫn chưa bỏ cái tính giang hồ lừng lững tiến đến phía rắn rết để đánh xuống đầu chúng nó những giáng ngàn ký. Cái ung nhọt, xin phép anh em rộng lượng cho tôi cắt bỏ 1 lần. Và tôi cũng xin nhận lỗi. Khi 1 người, con người, nói chung, người cầm bút, nói riêng; khỏi đi vào cái cuộc hành trình lớn, căn phần của con người, sự xúc động nơi những con người còn lại được biểu lộ bằng nhiều cách khác nhau. Nói những người viết văn, sự biểu lộ đó lại có nhiều hình thái không thông thường và không ai, chưa bao giờ, trừ tên đốn mạt mới đây, là tên sa-đích đó, nẩy ra cái ý nghĩ đánh giá hơn, kém.
----
* Đinh Hùng : 1920 - 1967 .
Có người viết này đốt lên 1 điếu thuốc lá đau xót, người khác kêu lên những tiếng uất nghẹn trong 1 đêm say chẳng muốn tỉnh lại. Người thứ 3 lặng lẽ đi 1 mình trong phố vắng. Nhà văn thường không khoái sự thương nhớ nặng phần trình diễn như để khoe khoang lòng
thương nhớ, vì đó là những người thường trực sống trong tình trạng ý thức dằn vặt, cho nên, quá chán ghét những biểu lộ giả tạo.
Khi Nhà Thơ từ trần, tôi đang ở nơi, tạm gọi là nơi cua những tháng mồ hôi quân trường Thủ Đức . Tôi vào đo`1 tháng 12- 1966. Tôi xin lỗi phải nói chuyện đó. Bởi lẽ, không có gì thấp kém hơn là sự biểu diễn khổ hạnh. Kẻ sống trong 1 cảnh khổ biểu diễn, khoe khoang sự khổ đó luôn luôn là kẻ đáng ghét, vì nó đã tìm thấy khoái lạc trong sự trưng trổ sự khổ sở kia. Cho nên , trong những ngày khổ sở nhất, gặp ai hỏi ' xong chưa' , tôi đều cười cười nói
' rồi '. Sau ngày 3 tháng 9, tôi mới thật sự rời bỏ những nơi đó. Chiều thứ bảy: 26 tháng 8, được nghỉ, vê đế nhà, tôi được biết Nhà Thơ đã ra đi. Lên tòa báo ' Sống', Chu Tử đã nhờ các anh Nguyễn thụy Long, Cao đắc Tín, Vũ đạo Dzoanh * và tôi, với tư cách cá nhân, cũng như với tư cách đại diện cho các anh em trong nhóm' Sống' đến Bệnh viện Bình Dân , làm những lễ nghi cần thiết. Sáng chủ nhật kế tiếp , cũng tôi, đi đoạn đường chẳng thể quên được, từ Bệnh viện Bình Dân tới Nghĩa trang Mạc đĩnh Chi.
-----
* Vũ đạo Dzoanh, quản lý báo' Sống '.
Ở đó, tôi đứng 1 mình 1 góc, chẳng nói năng gì [ với ] ai , chẳng chào hỏi ai, vì tôi đến đó chỉ để chào hỏi 1 người, với những lời bất lực. Tôi cũng không nhìn xem đám tang có mặt những người cầm bút nào và những ai vắng mặt. Bởi vì, tôi nghĩ rằng, chỉ có những tên đốn mạt loại sa-đích văn nghệ mới đi đưa đám, chỉ vì 1 mục đích soi mói, xem ai đi, ai không; đê sau này viết lên báo khoe khoang lòng thương nhớ to lớn của mình. Tôi nghĩ rằng, có thể lắm, có những người viết văn ở ngay Saigon này không có 1 đám tang đó. Có thể, họ chỉ âm thầm đứng ở 1 góc phố, nhìn bánh xe tang đi qua. Có thể, họ đợi những người đưa đám về hết rồi, lặng lẽ đến đó 1 mình. Trong mọi trường hợp, tôi đều không có quyền hạch hỏi họ, tôi không có quyền phán đoán hành vi đạo đức của đồng loại, nói chung, của nhà văn, nói riêng - vì, luôn luôn ý thức rằng, chỉ có những tên tự mãn khốn kiếp mới dám cất tiếng hạch hỏi kẻ khác. Sa-đích Trần phong Giao ở trong số cá nhân buồn thảm đó.
Đứng ở nghĩa trang , tôi được sa-đích tiến lại gần và nói về một ' collecte' . [ tiếng tây của nó dùng ] . Tôi nghiêm khắc trả lời' tôi đã làm với anh em [ báo ] ' Sống' . Nó bỏ đi, khuôn mặt giận dữ. Tôi hiểu là tự ái của nó không được thỏa mãn. Nhưng không ngờ sự bực bội đó của sa-đích đó phối hợp với sự hoảng hốt, vì loạt bài giáo dục, bọn sa-đích làm cho nó điên cuồng đến độ quên cả lễ giáo mà cất tiếng cãi cọ về công trạng đối với người quá cố , hạch hỏi người khác một cách láo khoét, nhằm mục đích tự đề cao công trạng tiền bạc của nó và của tờ báo quái gở của nó * đối với Nhà Thơ. Mọi sự trợ giúp nói lên chẳng còn là sự trợ giúp, mà chỉ còn mua danh, bán tước trên sự đau khổ của tha nhân.
-----
* bán nguyệt san' Văn' do Trần phong Giao làm thư ký tòa soạn, Nguyễn đình Vượng chủ nhiệm.
Nó khoe rằng : báo nó bỏ thêm tiền + với nhuận bút để gửi đến gia đình Nhà Thơ. Đứng nói thế. Hãy để cho những người viết về 1 người bạn được danh dự trợ giúp thân nhân người bạn trong im lặng . Sự nói lớn làm hỏng hết, làm sai lệch hết những tình cảm không có giá nào định nổi.
Còn cái sự thêm vào của cái gọi là ' ty trị sự' thì phải xác định cho rõ. Đó không phải là sự góp thêm vào. Đó là cái sự đầu tư buôn bán. Đó là cái sự đưa 1 lấy lại 10.
Sự thể nó như thế này. Các nhà văn bạn thiết của Nhà Thơ đã làm đúng trong việc viết 1 bài văn để ghi lại cơn xúc động trong sáng, như người gởi 1 cành hoa lên nấm mộ.
Nhưng cần phân biệt người đặt hoa thương xót lên mộ đau và tên chuyên nghiệp bán hoa tang.
Tên sa- đích là tên bán hoa tang, là cửa tiệm. Những con số nói lên rõ ràng lắm. Làm 1 số báo đặc biệt, tờ báo thêm uy tín, uy tín góp vào bởi tên Người Viết quá cố và những bạn lớn của người được thương tiếc. Nhờ đó những số báo sau càng ngày càng bán được nhiều. Điều đó, người ta gọi là sự đầu tư, gọi là tiền lời dài hạn. Đó là cái lý do không thể chối cãi được, chứng minh cái tư cách buôn bán xác chết của sa-đích văn nghệ. Và phàm những phường bất nhân, bạc ác, lại thường hay lớn tiếng kể lể, lớn tiếng hạch hỏi kẻ khác. Nó hỏi thì tôi nói rõ. Xin anh em tha thứ cho tôi về những sự thật đau đớn cắt gan, cắt ruột mà phải nói ra đó.
Đó là tôi chưa kể đến những tay em sa-đích lợi dung số tưởng niệm để đứng vào đó cạnh những bạn lớn của Nhà Thơ. Một sự đứng ké. Một sự đánh bóng mạ kền cho đàn em. Để cho đàn em Đặng Tiến , một sa-đích rong bọn được dịp, thay vì tưởng niệm Nhà Thơ, ai mượn chiêu bài tưởng niệm viết lên những lời ca tụng đàn anh sa-đích.
Nó viết : ' ... tôi không dám nghĩ là minh có lỗi với người đã khuất, vì tôi chưa được quen biết với Đinh Hùng và nghĩ như thế là lối tự mãn mà tôi tự xét không xứng đáng; nhưng ít nhất, tôi cũng có lỗi với anh em, nhất là anh Trần [ Trần phong Giao ] , là người đã nhắc nhở tôi không phải 1 lần, mà nhiều lần ...'.
To gan thật , Nhà Thơ đới nào quen biết với hạng nó [ Đặng Tiến ]. Thế mà nó dám gọi xách mé. Còn đàn anh sa-đích của no khúm núm một điều ' Anh Trần ' . Nó cũng biết thế là láo, thế là ' tự mãn'. Biết thế, sao còn làm ? Ấy là đẻ ra cái điều lương tri trí thức kịch cỡm quen thuộc của bọn chúng.
Đấy, văn viết còn rành rành ra đấy , kẻo lại kêu oan. Anh em sa-đích mượn tên của người chết và bạn của người để công kênh nhau trên thân xác người chết , rõ ràng quá, còn cãi vào đâu. Lời vật chất, lời tinh thần, không buôn bán, còn là cái gì đó.
Còn những chuyện lặt vặt khác, như tin đồn này, tin đồn nọ, tương quan giữa người viết và chủ báo, thì khỏi nói dài dòng. Một lá thư trích đăng dưới đây, đủ nói lên tất cả. ' Nó đăng báo là tôi bị điên ' , rồi viết thư khéo léo, như sau :
16- 04- 1967 ,
Thân gửi anh. Nhận được thư anh tôi rất mừng. Mừng vì anh em họ đã đồn đại láo lếu về anh. Xuống thăm anh mà lại không gặp nên gửi lại ít hàng này mong anh có sáng tác nào mới thì gửi cho' Văn '. Chúng tôi lúc nào rất vui được đón nhận tác phẩm của anh. Nếu cần dặn thêm điều chi, xin anh cứ biên thư. Tôi sẽ ráng chiều theo ý anh. Nóng lòng mong tin anh.
TRẦN PHONG GIAO
( còn tiếp )
hư trúc *
( Một mình một ngựa / Nguyên Sa - Nhân văn xuất bản, Saigon 1970 - tr. 96- 108 )
-------
* Hư Trúc bút danh khác của Nguyên Sa.
* * [ ..... ] chữ đứng trong ngoặc + chú thích của BT.
Thứ Sáu, 26 tháng 4, 2013
khoảnh khắc & thiên thu / thanh thương hoàng - 8
khoảnh khắc & thiên thu
đoản truyện : thanh thương hoàng
18.- TỔ QUỐC
Hai oan hồn vất vưởng trong cõi u minh gặp nhau . Hồn A hỏi hồn B :
- Tại sao anh phải lang thang không chốn định cư ?
Hồn B đáp :
- Vì thiên đường không cho tôi vào, còn địa ngục không chịu chứa .
Thánh Phê-Rô * giữ cửa thiên đàng bảo tôi : ' anh là quân giết người phải đày xuống địa ngục. Xuống địa ngục, quỷ sứ gác cổng xua đuổi tôi, sau khi xem hồ sơ, nói :' Anh vô tội, giết người vì tự vệ '. Do đó, tôi không chốn dung thân, phải đi lang thang trong cõi u minh, còn anh ?
-Tôi cũng như anh.
- Anh chết vì cái gì ?
- Vì tổ quốc, còn anh ?
- Anh ở phe nào ?
- Quốc gia, còn anh ?
- Cộng sản.
-Thì ra vậy. Có lẽ anh là kẻ đã bắn chết tôi.
- Tôi nghĩ, đúng hơn, anh là kẻ đã bắn chết tôi .
- Còn tôi lại nghĩ, chính anh đã bắn tôi chết.
- Vậy anh là quân xâm lăng, còn tôi, là kẻ có chính nghĩa. Tôi bảo vệ tổ quốc tôi, nhân dân tôi. Nếu có bắn chết anh, thì tôi vô tội. Còn anh, mới là kẻ rất xứng đáng nhận lãnh cái chết.
Sau những lời đôi co, sỉ vả - 2 oan hồn xáp lạl, hỗn chiến. Trận đấm đá đang diễn ra quyết liệt, một mất, một còn. [ Đang khi đó ] Diêm vương đi tuần tra bắt gặp, bèn sai quỷ sứ can ngăn 2 vong hồn, bắt khai lý do.
Cả 2 thành thật khai báo [ như vừa tranh luận ]
-----
* Phi-E-Rơ : Kinh thánh Tin Lành.
19 .- CÁI CHẾT LẦN 2 CỦA PHI CÔNG ANH HÙNG. *
Viên trung tá phi công lái máy bay sang vùng đối phương oanh tạc, bị bắn rơi. Anh ta không chết, chỉ bị thương nặng và bị bắt làm tù binh.
Một thông cáo chính thức của chính phủ đưa ra : Viên trung tá đã oanh liệt đã hy sinh ngoài mặt trận, được truy tặng đệ 1 đẳng bảo quốc huân chương, truy thắng cấp bậc đại tá.
Một chiến dịch ca tụng người anh hùng vị quốc vong thân được phát rầm rộ khắp nước. Các báo đăng tiểu sử, hình ảnh , hết lời ca tụng. Các thi sĩ, văn sĩ, nhạc sĩ thi nhau sáng tác , đề cao sự hy sinh cao đẹp làm hãnh diện vinh dự cho thế hệ thanh niên hôm nay . Các đài phát thanh tuyên truyền suốt ngày đêm, hát, ngâm thơ, chiếu phim, diễn kịch về cuộc đới người anh hùng được dựng lên, với tất cả tâm huyết chân thành.
Một buổi lễ truy điệu và dựng tượng đài, đích thân tổng thống tới chủ tọa, thay mặt tổ quốc ghi công.
Bẩy năm sau, 2 bên trao đổi tù binh, trong số này có viên trung tá phi công . Với nhiều thương tích trên mặt đã thành sẹo và những thương tật nơi tay chân thành què quặt, cùng thân thể ốm yếu; người ta khó nhận ra đó là chàng sĩ quan không quân đẹp trai hùng dũng năm xưa.
Trên đường đến địa điểm trao đổi, viên trung tá nghĩ đến giờ phút thăng hoa, khi thủ đô tổ chức đón tiếp tưng bừng trọng thể. Tổng thống sẽ ôm chầm lấy anh ta , gắn huy chương, và các thiếu nữ tặng hoa, rồi anh ta sẽ đi giữa rừng người, với những cánh tay giơ lên , tiếng hoan hô vang dậy. Hào quang rực rỡ của người anh hùng sẽ còn mãi tỏa sáng ... Nghĩ tới đây, anh ta thấy mình lâng lâng bay bổng trên chín từng mây.
Sau thủ tục trao đổi, viên trung tá được mời vào phòng riêng, gặp đại tá trưởng đoàn tiếp nhận tù binh.
Qua cái bắt tay hờ hững, viên đại tá, nói;
- Tôi rất mừng được gặp anh trở về.
- Tôi cũng vậy.
- Nhưng tôi nghĩ, nếu anh không trở về, thì sẽ tốt hơn nhiều !
Bất ngờ, như bị dội nước lạnh , viên trung tá kinh ngạc, trợn tròn mắt, nhìn viên đại tá. Viện đại tá thản nhiên, nói tiếp:
- Anh đã trở thành anh hùng. Anh đã bước lên đài vinh quang và được vinh danh ông thánh, thì không thể sống trong cõi đời thường này. Hơn thế, người ta đã nhân danh tổ quốc làm lễ truy điệu, rồi dựng cả tượng anh nữa.
- Nếu vậy, tôi xin khước từ làm anh hùng.
- Việc đời đâu phải cứ muốn , hay không muốn là được ?
- Thế còn vợ con tôi.
- Vợ anh đã trở thành vợ thượng cấp của anh. Các con anh, chính phủ đã cấp học bổng đi du học. Tôi được lệnh tổng thống nói với anh điều này : ' số phận anh, có 2 cách giải quyết . Một là, anh tự tìm cái chết ,để huyền thoại về anh sống mãi. Hai là, anh trở thành người khác, mang tên tuổi khác và sống cuộc đời thầm lặng vô danh tại 1 nơi hẻo lánh tới khi qua đời. Tôi cho anh thời gian suy nghĩ rồi quyết định. Đây, số tiền tổng thống tặng anh, tùy nghi sử dụng.'
-Tôi có thể trả lời đại tá ngay.
- Nghĩa là ... anh đã có quyết định ?
- Phải, tôi lựạ chọn cách thứ 1. Còn số tiền này, khi các con tôi trưởng thành, đại tá sẽ trao cho chúng và nói rằng , đây , số tiền tổng thống trả công cái chết cho cha chúng.
------
* tựa bài tác giả: ' Anh hùng '.
20 .- TỰ DO !
Ông Hai có 1 con chim rất đẹp, hót rất hay. Ông nuôi nó từ lúc chưa biết bay, giờ đã 2 năm. Càng ngày nó càng đẹp, hót lại càng hay. Ông rất hãnh diện.
Một hôm, đi xe sơ ý gây tại nạn, ông bị giam 3 tháng . Nằm trong tù, ông thấm thía thế nào là tự do. Được về nhà, việc đầu tiên, ông mở cửa lồng, thả con chim ra. Ông nói :
" Thôi, từ nay tao cho mày tự do. Hãy mở rộng đôi cánh vẫy vùng trong vùng trời bao la!'
Con chim thoát khỏi lồng, bay đi. Nhưng, lạ thay, khi mặt trời sắp lặn, nó quay về, tự chui vào lồng cũ.
Hôm sau, ông Hai vẫn để cửa lồng, nhưng con chim không chịu bay ra nữa.
Thì ra, từ nhỏ, nó quen sống trong lồng !
( kỳ sau tiếp )
thanh thương hoàng
Thứ Sáu, 19 tháng 4, 2013
thức giấc trong văn chương hiện đại ba lan / thế phong - 3
bài thứ 3:
thức giấc trong văn chương hiện đại ba lan /
jan kott : " trong 10 năm tôi vừa sống trải "
thế phong lược dịch theo bản pháp ngữ pavelac.
Đã từ lâu lắm, tôi không muốn trả lời cuộc phỏng vấn này *. Vì họ buộc tôi phải quay cuồng nghĩ tới ý tưởng chát chúa, nóng giận thường rải rắc trong đôi lần trò chuyện thân mật, hoặc, bất chợt trong lần tranh luận ngoài công chúng. Nhưng, rất hiếm lần nào có cảm tưởng tốt về chuyện ấy. Tóm lại, cuộc phỏng vấn trên buộc tôi phải nghỉ việc viết phê bình văn chương.
-----
* năm 1955, tạp chí Nowa Kultura ( Văn hóa mới ) , cơ quan Hội nhà văn Ba Lan phỏng vấn các nhà văn về đề tài : ' Mười năm văn chương Ba Lan '.
Tuy vậy, không hẳn tôi đã thôi viết, trong 10 năm tiếp theo, từ ngày giải phóng, tủ sách tôi được trang bị thật nhiều. Tôi sẽ mắc tội nói dối, nếu nói không hài lòng về những cuốn sách kia. Nhưng, dầu mắc tội dối trá đi nữa, khi nói rằng, những cuốn sách kia làm tôi thỏa mãn, thực ra, tôi không mấy thích ảo tưởng về lịch sử xã hội và văn chương biến thể. Sách chỉ bàn đến điều giản dị tầm thường ở hiện tại , kể cả sách không có nội dung thể chất văn chương, phong tục, luân lý, sự thật , cả sự dối trá, hoặc, xung đột bi thảm nội tâm trong đầu óc của đảng viên khi tranh luận đối thoại. Tôi đã biết qua giai đoạn đó rồi, và từ mấy năm nay, tôi trút cả sự phẫn nộ, thành thật phản ảnh trong bản thảo tác phẩm. Lại càng buồn cười hơn, nghe kể lại, nào tội sẽ trở thành nhà thông thái, nhà ngôn ngữ học, hoặc một chuyên viên sưu khảo văn chương của thế kỷ XVIII. bạn chớ nên vội mỉm cười, hoặc cười quá sớm, để hiểu vì sao tôi lại làm thế ?
Tôi ở Cracovie ngay tuần lễ đầu tiên và cho ra báo Ordrodzenie đầu tiên xuất bản ở
Lublin * bằng mồ hôi, nước mắt. Như có 1 phép lạ, bởi lúc đầu tôi tin không sao có thể ra được tờ báo này. Ít ngày sau, trên 1 chuyến xe tốc hành đến Lodz để tổ chức tờ báo
Kuznica ** tự nhiên ý thức cũ cứ lởn vởn trong đầu óc tôi . Cái ý thức cũ đã ăn sâu vào đầu óc tôi từ hồi còn ở Leopol ***, lúc sôi nổi, khi trầm, lúc đối kháng, lúc ray rứt ; nhất là thời kỳ ở Varsovie **** vào mùa rét thứ3 sau thời kỳ khởi sự chiến tranh. Bạn bè cũ của tôi trong nhóm
' Ba Lan ' xưa, tôi đã rút ra khỏi ngay từ khi cuộc chiến tranh khởi sự. Nhóm' Ba Lan " toàn là trí thức điển hình có xu hướng riêng ( người theo ' chủ nghĩa hình thức', kẻ khác " tân -hiện-thực ', người thích phe' bảo thủ' , kẻ khác nữa ưa ' siêu thực ' ..., chỉ có Trời mới biết hết những kẻ theo ISMES mà thôi !) Bây giờ đã là đảng viên nắm sáng chức vụ chỉ huy .
. Thực mà nói, tôi phải chịu ơn anh em trí thức kia rất nhiều, biết bao nhiêu đêm họp thì không đêm nào tôi vắng mặt ở phố Tarczynska để tranh luận với Wanda, Stefan Zolkiewski. Buổi sáng nhìn qua cửa sổ, bên kia là trại lính S.S ***** . , tất cả phố phường này bị nghẹt thở vì dầu mỡ, ét xăng tỏa khói mịt mờ .
------
* thành phố lớn đầu tiên được giải phóng, Ủy ban Giải phóng Ba Lan đóng đô tại đây, trong khi chở Varsovie được giải phóng. Tạp chí ' Phục hưng' xuất bản do Jan Kott chủ trương.
** Kuznica : lò rèn ( tiếng Ba Lan ) Ít năm sau, tạp chí ' Kuznica ' bị đóng cửa, sát nhập tơ Now Kulura
( Văn hoá mới) đăng bài phỏng vấn này. Trên báo ' Kuznica' , Jan Kott cho đăng nhiều bài viết về các triết gia: Kollotaj, Staszia ( thế kỷ XVIII) .
*** Léopol được phiên âm sang pháp ngũ, tiếng Ba lan ' Lwow' , bây giờ đổi , tên chính thức " Lviv'. Thành phố này sau Liên Xô chiếm lại vào 1939, trước đó, quân đội Ba Lan rút lui, khi quân Phát xít Đức ồ ạt tiến vào chiếm đóng .
**** Thế chiến thứ 2, Phát xít Đức chiếm Léopol, đặt Toàn quyền cai trị đất mới chiếm đóng . Jan Kott thấy chẳng cỏn gì lưu luyến Léopol, đành rời bỏ .
***** S.S. Mật vụ Phát xít Đức.
--------
Nhưng chính Phát xít Đức + những ngày Ba Lan kháng chiến, đã dạy tôi biết ra nhiều điều. Phải ngả mũ chào, với tư cách cá nhân, để cảm ơn về việc đó. Nào là bảo vệ chống ác mộng, loại được sự sợ hãi quá độ, để rồi rút ra kết luận rằng: bất cứ xác tín nào thì tổ quốc vẫn có lý của tổ quốc, trước sau gi bọn Phát xít Đức sẽ bị phanh thấy dưới hong súng của Hồng quân. Chủ nghĩa mác xít dạy tôi hiểu biện chứng pháp ,tin vào duy vật sử quan, phương pháp hiệu nghiệm để thộng hiểu lịch sử. Tôi từng gia nhập A.L.*, phong trào kháng chiến cực tả để chiến đấu, nay hết sợ hãi rồi. Tôi sống trong một thế hệ được nuôi dưỡng, trang bị theo tinh thần khoa học, nổi loạn mạnh mẽ chống quân Phát xít chiếm đóng xứ sở, rũ bỏ triết học, văn chương hình thành trong đầu óc khi ở tuổi thanh xuân, bây giờ phải thẩm đinh lại giá trị cũ .
-------
* quân đội quốc gia Ba Lan do phe cực tả cầm đầu, sau sát nhập vào Đoàn Du kích Xô viết chiến đấu trong nột địa, tuy nhiên đội quân A.K. vẫn nhận mệnh lệnh chính phủ ba lưu vong trên đất Anh quốc.
Tôi khởi sự viết Mythologie & Reálisme ( tạm dịch ' Thần thọại & Hiện thực luận ' ) sau thời kỳ chiến tranh, viết về điều tôi chiêm nghiệm, hiểu biết, suy tưởng trong những năm qua. Thật ra cuốn này bao gồm chương tiết viết về văn học mà chỉ viết về cuộc đời & tác phẩm các nhà văn xa xưa mà tôi yêu thích. Bây giờ đọc lại, tôi ghét bỏ cuốn sách kia, bời lẽ, tôi muốn thoát khỏi ảnh hưởng của họ, mà, chính xác hơn, tôi chống lại chính tôi, cái tôi cũ quá khứ. Rất có thể không mấy đúng, đôi khi tôi, nội dung ẩn nấp sự buồn nản, bi lụy.
Tôi viết về [ André] Gide, [ Marcel ] Proust , những nhà văn siêu thực , hoặc Conrad,
[ André ] Malraux như nhà văn hậu qủa chủ nghĩa , nhưng, bây giờ thì Conrad bị gạt ra, không cho đề cập. Bởi, Conrad được coi như linh hồn sống trong nhóm A,K,nên nhóm này vẫn kể lại cái hay, cái tốt đẹp về Conrad . (...)
Thời kỳ Ba Lan bị chiếm đóng, văn chương trở thành chiếc ghế ngồi của thử thách. Rất hiếm trong giai đoạn này, ta có thể tìm được tác phẩm giá trị chịu được thử thách của thời gian. Thời gian cần cho thử thách, hẳn rằng chỉ những Mickkiewiez , [ Honoré de ] Balzac,
[ Léon ] Tolstoi luôn mỉm cười chiến thắng. Hiện tại, tôi như có ý kháng đối Balzac, Stendhal, [ Léon ] Tolstoi - dầu những vị ấy đã có một thời là bậc thầy tư tưởng khi xưa, khi ấy, tôi chưa biết đến ngôn từ ' duy vật sử quan' mác xít. Tôi chỉ đế cập ' chữ nghĩa hiện thực' - điều lớn hơn hết trưng ra được luật lệ lịch sử - thể hiện qua cử chỉ, hảnh động các bậc anh hùng .
Tôi viết bản thảo trong thư viện Trường Đại học, mặc dầu quân Phát xít Đức chiếm đóng làm trại quân và văn phòng. Giám đốc thư viện, một tông tồ trung tín của Hiller , nóng tính , kiểm soát chặt chẽ ; nhưng chúng tôi vẫn tạo được giấy thông hành giả đột nhập, tụ họp, đọc sách lý sách mácxít lê-nin-nít.
Nhớ lại, khi viết chương 1 ' Huyền thoại & Hiện thưc luận ' , bỗng nhiên bắt gặp sự cố, cửa kính bỗng nhiên bị vỡ toang., sau biết, cuộc khởi nghĩa bùng dậy ở thủ đô Varsovie. Chỉ 8 ngày sau , nhưng người trong nhóm Vlassov * đến khám nhà , chúng la toáng : ' tất cả thanh niên phải xuống trình diện ' . Từ thời lỳ khởi nghĩa, tôi luôn đm theo bản thảo bên mình; bây giờ, trong 1 phút quyết định, đành phải gói bản thảo lại cho vào túi chiếc áo dạ rồi để lại trong hầm. Sau này, tôi tiếc mãi .. mất cả bản thảo lẫn cái áo dạ ...
Một bản thảo quan trọng khác nữa,, đốt dần từng phần ; nhưng 2 năm sau, 1 người bạn gặp tôi trong khu , anh ta hoàn trả. Đó là vào thời kỳ chúng tôi ra tờ báo' Kuznica ', tôi viết lại giai đoạn ấy hoat động, suy nghĩ thế nào; hoặc gần đây, tôi không còn sống như vậy nữa; nhưng vẫn nhắc lại kinh nghiệm sống thời gian qua. Tuy thế nào đi nữa, thì kinh nghiệm sống kia , giá trị chỉ kéo dài trong vòng một thời gian ngắn ngủi. Lại một cuộc tranh đấu khác bắt đấu .
Tạp chí' Kuznica' không phát triển mạnh lắm. Tòa soạn đặt trong 1 biệt thự ở phố Bandurski, khá đông đúc dân cư, Stefan Zolkiewski tổ chức Hội đồng quốc gia ở Varsovie , gửi thư trách cứ . Không phải là thời kỳ anh ta tơi Lodz, vì khi ấy, tạp chí xuất bản hàng tháng trong tình trạng phôi thai, mà đã tổ chức được tờ báo bề thế, khởi sắc rồi.
Trước kia, tôi bị nhiều gánh nặng, tư tưởng bị dồn nén, tôi phai im lặng nhiều năm , bây giờ đây là lúc khởi sự viết bài đăng báo. Có lúc, tôi viết 3,4, 5 bài trong một tuần lễ, mà không phải riêng tôi làm vây thôi đâu- cư thứ ba ngày hẹn - anh em sửa soạn ra báo vào thứ 5, tất cả mọi người đều phải nộp bài vở đầy đủ.
Danh từ ' say mê ' , thực ra chưa banh trướng theo' mốt ' ở Ba Lan khi ấy, chưa được áp dụng đại trà khắp nơi. Tôi thì không còn nhớ lại được trong thời đoạn sống nào mà nội tâm phấn khích, say mê nhất ! Chẳng cần biện hộ cho bản thân vào thời kỳ làm báo' Kuznica' ra sao ?, chuáng tôi mắc nhiều lỗi lầm, bài viết non kém, thiếu kinh nghiệm, nhưng giai đoạn ấy thực mà nói, sống tràn đầy cho một ý thức hệ. Nhưng cũng chẳng mang lợi ích gì cho xã hội bao nhiêu. Chỉ trong 1 dêm, người ta thực hiện hoàn tất dự án xây dựng 1 thư viện, phổ biến cách đọc sách cho đọc giả ở thôn quê, thúc đẩy văn hóa hoạt động theo chiều hướng cách mạng, sửa soạn cho ra lò toàn tập tác phẩm Mickiewicz. Chúng tôi sống như sống thời biến động ở Cracovie và phong trào tàn sát Do Thái ở Kielec * ra sao , và chương trình hoạt động văn chướng xếp vào thứ mục chót. Tôi viết về ' luật hôn thú' , ' hôn lễ dân sự', chương trình kế hoạch A.K., viết cả luật về sự' khoan hồng'. Có thể rất hãnh diện để nói rằng: ' tôi là người đầu tiên nói đến danh từ ' khoa học xã hội' **- cho tới bây giờ - người ta vẫn lưu hành' danh từ' đó. Về văn chương, tôi còn viết về Balzac, Boleslas Prus, nhưng không phải là trọng tâm.
-------
* đảng viên CS Mikolajczyk khi ấy là bộ trưởng trong Ủy ban quốc gia đã giết chiến sĩ đảng lao động Ba Lan. Còn nhóm quân đội Quốc gia ( N.S. Z.) tàn sát dân Do Thái .
** chỉ áp dụng trong nước Ba Lan.
Khách quan mà nói, [ Adam ] Wazyk có lý khi nói : ' anh em dám mở một ý thức hệ tranh đấu về giai đoạn cuối cách mạng tư sản đang bột phát ở đây, đăng trên báo' Kuznica ' . Biết bao khó khăn, bởi sự thoái hoá từng có hàng thế kỷ, nay ngóc đầu trỗi dậy, rồi, sự chậm tiến, lạc hậu , xả độc từ Phát xít còn rơi rớt lại. Báo chí, theo khuynh hướng Mickolajczyk mở màn bênh vực đám quân đội trong báo Tygodnik Powszecuny * đến những kẻ bào vệ tôn giáo liên kết chống phe phái tự do khẳng định bọn tiểu tư sản xuẩn động càng ngày càng đông đảo, khuếch trương cơ ngơi, mở hiệu buôn bán, xây nhà lầu trong khu phố Marszalkowski ** - khu phố xưa kia dân Do Thái chiếm cứ, xây dựng thành cơ ngơi vững chãi.
------
* ' Tạp chí của mọi người' , giám mục địa phận Cracovie bảo trợ.
** đại lộ chính ở thủ đô Varsovie gấn như bị phá toàn diện. Dân chúng chỉ còn hoạt động trong cửa tiệm, khu phố .
Chưa hiểu mác xít nhiều, kinh nghiệm từ Xô viết đưa lại cỏn hạn chế,đối với chúng tôi xa xôi quá. Chúng tôi cố gắng phân chia ra, theo cách duy lý về, sự hiểu biết kia cho lớp người tư sản lạc hậu. Trong lúc tình hình rối ren, chúng tôi càng bị bóp nghẹt một đôi lần , rồi , chống đối lại cái truyền thống mang nặng tính duy lý kia. Lai đi tìm' thực nghiêm chủ nghĩa ' , dẩn dần lao đầu tiến theo đường lối, chủ trương Voltaire và Diderot, rồi tới nhóm triết gia ' Lò rèn ' Kollataj. Cũng chẳng phải tình cờ, khi ký tên Candide trong các bài xã thuyết của tạp chí.
Chúng tôi còn phổ biến cho nhau những kinh nghiệm con đường tiến tới chủ nghĩa Mác , như tôi đã viết, quả thực là khúc quanh xa tắp. Appolinaire dẫn người lớp sau như Rimbaud, và theo Appolinaire chi một Rimbaud hiểu thấu đáo Maiakovsky mà thôi. Tôi đi tìm bản ngã siêu thực chỉ là 1 đoạn đường tạm bợ chống lại thuyết thiên nhiên. Riêng môn ngôn ngữ học lại chậm tiến nhất trong các trường đại học, với người có tâm thức, nhìn theo con mắt thuần túy dụng tâm, thì tôi là người đầu tiên chống đối họ. Ngay từ lúc còn ở tuổi thanh niên, tôi đã biết việc ấy làm lấy lệ, bởi chủ nghĩa hình thức Vinagradov & Chklovsky + nhóm ' Prague' đều giống nhau. Con đường nệ sách vở thật buồn nản , bất đắc dĩ phải theo, để tìm hiểu ' chủ nghĩa thực nghiệm '; mà chúng tôi như cơn gió mát triết học ... (...)
Nhưng tất cả kinh nghiệm ấy không thể chuyển biến được ngay, cả vấn đề xét ra không cần thiết và chẳng ích lợi gì cho lớp trẻ như chúng tôi. Tiếng nói của họ đối với đảng, chủ nghĩa mác- xít không dễ lắm, tiếng nói mới chính là đường đi thẳng tới chúng tôi hơn. Sau 2 năm báo' Kuznica' ra đời, sự liên lạc của nền văn chương trẻ hình như bắt đầu bị nhiễm độc. Thái độ con người được phơi bầy nỗi buồn trung thực dưới mắt Braun, trong bài phỏng vấn
' Lời thú tôi của đứa con thế kỷ '- bài này sau được dùng làm ' vào đề ' cho bộ sách của Borowski xuất bản sau này.
Ai trong bọn , ai cũng trải qua những năm chiến tranh chống Phát xít, hình ảnh ấy luôn luôn bám chặt theo dõi chúng tôi . Áp lực đè nặng lên chúng tôi và áp lực đối với lớp trẻ không giống nhau, bởi lẽ, áp lực kẻ khác mình dễ nhìn thấy hơn là đối với mình. Là trí thức trẻ, với nhãn mác ấy, đã chứa chấp tất cả sự khinh miệt đối với chúng tôi, bởi mang danh vậy chẳng làm được việc gì nên hồn. Sau này đã trưởng thành lại bị lay động, nghi ngờ, từ phe phái người làm chính trị. Cũng có kẻ thực tâm nghĩ, chúng tôi bị địch lợi dụng, ve vuốt. Điều này thật khổ tâm ! Chúng tôi, lớp trẻ có thể đi tới đích, muốn thế, phải biết điều này, ngay trong bản thể họ đã bị nhiễm tư tưởng phát xít chi phối. Thật ra bị nhiễm độc vì cuộc chiến tranh thì đúng lý hơn. Thật khó phân giải, như là có sự xung đột ngấm ngầm càng ngày càng bột phát, chờ cơ hội bùng nổ, dầu vậy, có bùng nổ đi nữa, chẳng có gì lớn lao, và văn chương không thể dùng được việc gì vào trường hợp này.
Cuộc tranh cãi tung ra, bật dậy từ một ' mục thơ ' trong báo ' Kuznica ' . Không thể vịn cớ , thợ nhà in sắp chữ mắc nhiều lỗi trong bài thơ Maiakovsky , hoặc thơ Jastrun , [ hoặc
[ Adam ] Wazyk . Cuộc cãi vã thật ra được khơi mào từ mối rợ luân lý phát khởi . Những vấn đề thuộc đời sống cá nhân, trưởng thành trí thức ,qua vụ tranh luận về luân lý, ý thức hệ, đã không còn là vấn đề quan trọng, mà chúng ta đã thấy phản ánh trong văn, thơ trên báo chương. Điều ấy chẳng còn gì là sinh động nữa, nhưng, chính điều ấy tạo thành sự khó khăn, qua mỗi lần đặt lại vấn đề viết lách. Chúng tôi thừa nhận giá trị của sự thành khẩn về cái tên ấy hơn là đặt vấn đề ý thức hệ. Chỉ có tình bạn bè làm chúng tôi gần gụi bên nhau, hơn nữa, giai đoạn này chỉ tìm hiểu nhau, phân loại bạn bè, ai thân thiết, sơ giao, ai trung trực, ai manh
tâm ? Dựa vào nhau, người này với kẻ kia liên kết trong tạp chí ' Kuznica' , kể cả quan niệm và sở thích nữa. Giữ sự thân thiện tuy chưa hoàn toàn đồng nhất quan điểm, nhưng, tin cậy nhau, nhận biết tài năng đa biệt để phân chia công việc từng người rõ rệt. Tờ báo chúng tôi khai sinh một khuynh hướng văn chương mới + một tư phong văn nghệ sĩ riêng biệt.
Có một số bạn trẻ phản đối chúng tôi về sự ngang bướng này, chính điều đó thoát thai từ tâm não, đời sống muôn mặt - khi chúng tôi tranh luận về tư tưởng, nêu lên ý kiến cá nhân rất chủ quan . Các bạn trẻ kia bôi nhọ chúng tôi ư, đó là vết nhơ đối với các bạn đấy ! Chẳng cần biện hộ làm gì, nhưng, ít ra phải nhận điều này :
' ... phải thừa nhận không tranh cãi về sự ngang bướng chúng tôi, không phải là một ngôn từ tiện lợi cho một nhà văn ? Nếu có, đó là bước dấn đi quá trớn , một sự kiện thoát từ tâm não tiềm thức. Nhưng không phải điều mà tôi muốn đề cập ở đây, bởi, kẻ nào chân thật nhất thường bắt gặp chính sự ngang bướng cá nhân mà họ được quyền sở hữu . Tuy trừu tượng , lại có phần gay go. Nhưng, hãy coi sự ngang bướng kia mà anh bắt gặp, tuy tàn nhẫn trong đời sống cá nhân thật , ắt hẳn, cả nền văn chương Ba Lan cũng phải để tang ...'
Tờ báo' Kuznica' bước sang năm thứ 3 , không còn sự tranh đấu mãnh liệt nữa. Sự phiền nhiểu chen lấn chúng tôi, nhiều bài xã luận soi đường không được phân minh bầy tỏ. Toi còn nhớ, có lần bị gọi lên Varsovie, để viết bài tham luận, đọc trước đại hội, kết luận về ' hệ thống Hợp tác xã khu vực ' * . Bài tham luận được gửi cho các thương gia, nhà kỹ nghệ, các hợp tác xã tư nhân - chỉ có quỉ thần mới biết được ' tôi viết cho ai thôi '.
------
* Hợp tác xã quốc hữu hóa. Hợp tác xã và xưởng thơ tự do của tư nhân, chỉ được phép có 50 công nhân trở xuống.
Tôi còn viết nhiều bài về văn học, càng mạnh hơn bao giờ, chủ đề hướng về ' hiện thực chủ nghĩa'. Ước mơ trở thành một tiểu thuyết gia chính trị lớn nhất trong thế kỷ này, tầm cỡ như Balzac, Stendhal, đi vào não tủy, bến bờ ' hiện thực chủ nghĩa' , thâu tóm nhiều biến chuyển thời đại, nêu lên được ' chủ nghĩa xã hội cơ giới' . Tóm lại, là một cuốn tiểu thuyết lớn phản ánh các tầng lớp, giai cấp, rất trí tuệ. Làm được vậy, tôi tin như là khai sinh được một nền văn chương sáng giá thực thụ. Đọc truyện Zofia Nalkowsa, tôi rất khâm phục, qua cuốn
'Les Médaillons '.- một thợ mộc biến đá qua nét cắt thành viên kim cương. Ước vọng được trông thấy thực hiện, là lần tôi mơ tưởng đã tìm thấy trong cuốn ' Les murs de Jéricho' / Tadeusz Ereza, thật không thể nào so sánh được ! Rất tự tin , khi tôi xét tình tiết truyện của Ereza, bây giờ, tôi càng thích hơn nữa, khi đọc cuốn truyện ' Le festin de Balthazar ' thật vượt mức hay ! Cuốn truyện ấy nói lên được chiều sâu ' hiện thực chủ nghĩa'.
Kết luận, đúng là vòng luân hồi, như Benza nói trước kia, tất cả điều cụ thể nói về con người + biến chuyển thời cuộc, từ thời Piludski và viên đại tá Beck, thì cuốn truyện ' Festin ' phản ánh đầy đủ 5 năm đầu, kể từ ngày giải phóng dân tộc
Chúng tôi rất phục khi đọc tất cả truyện ký Adolf Rudnicki - theo tôi, cò thể tha thừ được, bởi anh đã in rất nhiều chân dung ảnh , đủ các cỡ, lớn, nhỏ trên tác phẩm xuất bản. Chúng tôi đã thử đầy các đề tài sang hướng khác, bởi sự sụp đổ cả một dân tộc chẳng đem lại một luận đề nào, thực ra đồi với nhà văn, chẳng ai quan tâm . Tôi nói thực, rất xấu hổ, đã không viết về Adolf Rudnicki vào thời kỳ chúng tôi ra báo ' Kuznica'. Nói là bận nhiều chuyện khác, đấy chỉ là một cách nói mà thôi, vì đã không đăng nhiều bài của anh gửi tới . Và tệ nhất là không đủ can đảm đọc lại toàn bộ bài anh đã gửi cho' Kuznica '. Tự trách mình thật nhiều, đây là nổi đau chát chúa đối với bản thân tôi.
Tóm lại, nhận định về toàn bộ những bài viết phê bình văn chương, nghệ thuật của Rudnicki, đều phảng phất tất cả niềm vui sướng chia sẻ niềm đơn côi rất ư là nghệ sỉ của anh. Như là tác phẩm ảnh của anh phản ánh sự bi thảm một nhà văn bị đẩy đến cùng đường, tác phẩm như cáo trạng về thời đại mà Rudnicki là nhân chứng . Anh còn nói tới dân Do Thái bị lưu đày, cả sự giao tranh bi hoài của một thứ nhân bản cao thượng, rất thuần túy dân tộc. Và bất cứ nhà văn hiện đại nào của chúng ta đều dẫn người đọc tới sự thông cảm, gần gũi đào sâu về mặt luân lý. Những năm ấy còn thêm một nhân chưng thứ 2 này, rất sâu, nổi bật là những chuyện nói vể trại tập trung Auschwitz, lên án Phát xít dã man, của nhà văn Tadeusz Borowski.
Như vậy, trên thực tế, không thể kết tội: ' tôi không hề sống với nền văn chương hiện đại Ba Lan , thực ra ban đầu tôi có ý định rút lui đầy rụt rè làm nhà phê bình văn học ... '
Đối với ' La cendre et le diamant ' đăng trên ' Kuznica' , phải nói thật , tôi rất khắt khe, khi chọn đăng báo. Trong 10 năm văn nghệ nhìn một cáh tổng thể, phải nói thật, truyện Jerzy Andrzejewski là một cuốn truyện viết hay tuyệt ! Không chỉ tôi là người duy nhất phê bình cuốn sách theo khuôn mẫu dư luận dập sẵn. Mà tác giả đã tự thẩm định,sách này rất gay go, đạt tột đỉnh giá trị. Với tôi, không chỉ khắt khe khi viết phê bình văn chương, mà cả 3 lớp học văn chương do tôi phụ trách cũng vậy. Chính điều ấy, tôi nghĩ rằng, những bài soạn sẵn kia là
' bản nháp' , sau đăng trên báo' Odrozenie' mà thôi. Với tôi, di sản tri thức kia mỏng manh đồi với việc soạn bài, được gọi là văn chương cách mạng ' luận đề mới của con người mới'. Tôi từng đem ra mổ xẻ sự xung đột của 'xã hội chủ nghĩa', đúng ra, chỉ phê bình' ngôn ngữ' , chính điều này tôi rất khó khăn để tách biệt với công việc nhận định về những tác phẩm mới.
Andrej Braun viết trên báo' Văn hóa mới' , mới đây thôi, cho rằng :' tôi đào sâu chủ nghĩa hiện thực ừ rất lâu rồi, vì lẽ ấy, một số sách đã viết về hiện thực chỉ xuất hiện được một thời gian ngắn rồi chết; bới tôi đả kích sự non dại ấy, duy chỉ một cuốn ' Robinson & Gulliver' là được khen . ' Sự thực ra sao, phải thừa nhận nói đúng một phần. Riêng tôi, đã bắt đầu tách khỏi' nền văn chương tự gọi là hiện đại' ; hoặc, ít nhất đối với một số văn phẩm tiêu biểu cho
' cái gọi là hiện đại'.
Trong Đại hội Nhà văn họp ở Varsovie năm 1950, tôi nói về cái hay mà người đời ca tụng Maria Dabrowska * - tôi trả lời : ' 3 phóng sự do tác giả sinh viên viết , thực ra không gây được tác động nào'; nếu có, thì tác động ấy là sự biết cóp nhặt. Trả lới vậy, một số diễn giả bất mãn không cỏn giao thiệp với tôi, và điều tôi lên án trên kia còn làm phật lòng chính phủ nữa kìa. Đồng chí Sokorski ** lên án : ' Jan Kott như vật cản làm mầm mống hiện thực xã hội thui chột '. Đó là một nhận định sai lạc, dự đoán vu vơ, cứ như lá tôi cố ý làm thui chột mầm mống ' hiện thực xã hội ' nẩy nở vậy.
------
* nhà văn hiện đại Ba Lan nổi tiếng .
** bộ trưởng Văn hóa & Kỹ thuật Ba Lan ,.
Cũng chẳng muốn bầy tỏ hồi cảm, hồi kiếc làm gì cho mệt thân ! Năm vừa qua, tôi nhận được Giải thưởng Nhà nước Ba Lan treo giải, vì tôi đã từng hoạt động trong ' Viện Nghiên cứu văn học'. Báo chí phỏng vấn , xin tài liệu . Trả lời, tài liệu hiện tôi không sẵn, hãy tới hỏi Ban Nghiên cứu để được cung cấp . Cảm tưởng được Nhà nước treo giải, tôi như kẻ được vinh dự thì ít, mà đẩy xuống vũng bùn lầy thì nhiều. Vài ngày sau, tôi xin rút khỏi Đại hội Nhà văn.
Và tôi cầm bút viết tự do theo ý mình nghĩ, sao bắt đầu lại khó khăn thế ?!
Có nhiều cách vu cáo khác nhau, riêng tôi, không thuộc loại nhà văn hiến lành, dễ sai bảo. Tự biết tôi thuộc loại dữ dằn , đã châm chọc, nhất định phải sắc bén !
Có thứ vu cáo buộc người ta khép miệng; như bị Đảng đang khép mỏ nhiều nhà văn đó
thôi . Cái gánh nặng quan hệ lắm, lần thứ 1 trong đời tôi họp hành tại Đại hội Nhà văn ở Varsovie, tôi đã thấy xa Đảng, nhưng giữ kín . Công việc tôi khi ấy, viết khen tặng các tác phẩm ( được đề cử ) quả là gay go ! Nhiều lần tự hỏi, có phải tự nhận lấy cách xuề xòa về khúc quanh , hoặc, chống đối lại ? Gợi lại những thí dụ về canh tân ý thức hệ trong lịch sử văn học, chẳng hạn, tác phẩm tồi mà nhắc đến phải khen , chẳng hạn vậy ? Thảm kịch Didérot đó, nhưng rất vụng về mà chính điều đó phải được dẫn tới Lessing và Schiller mới hợp. Điều quan trọng đối với tôi, không phải nhà văn Ba Lan viết truyện đều tồi cả , nhưng nói dối quá nhiều ! Viết phê bình văn chương, tôi thẩm xét cách viết tác giả, thái đô này hoàn toàn do thẩm định cá nhân. Tôi thường đặt sự nhầm lẫn, so sánh trên cái cân hiệu bán thuốc tây. Không thể khen sách anh viết hay, theo tôi, vì không phản ảnh được sự thật, hoặc, nêu lên vài sự thật tổng quát mà họ đinh đào sâu. Những lời phán xét của tôi càng rõ ràng hơn nữa, nếu so sánh các báo văn nghệ ( , nhà nước) nói đến hẳn khác nhau mười mươi , bởi, tôi không tuân theo lệnh ai sai bảo, áp đặt - mà thường ra giải thưởng văn chương được treo giải căn cứ vào báo chí công quyền . Mỗi khi phải viết một vấn đề gì đó lấp lửng, dường như tôi muốn nôn mửa , bài báo loại này ai cũng biết rồi - trừ kẻ viết bài đặt câu hỏi mà thôi.
Sau 1950, tôi chỉ cầm bút 2 lần đề bàn vế tác phẩm hiện đại, đó là tác phẩm của Tchechko và Nervelé. Tất nhiên, không phải những cuốn sách kia làm tôi cảm động có thể khóc
được ? Nhưng vào thời kỳ ấy, tôi quay về hướng ' cực tả ', tay cầm bút tự nhiên câu văn mất đi tính chất sắc bén , sáng suốt . Luôn luôn bị tình trạng này vây bủa, xấu hổ lắm, đáng chê trách lắm, vì đã nghĩ quá ít đến chủ đề cùng đoc giả đọc bài của mình. Những bài viết tôi mất cá tính riêng biệt, đọc lên, anh có thể tin là của bất cứ ai, anh X., chị Y , hoặc bạn Z. viết, chẳng hạn vậy.
Rất khó khăn khi cầm bút viết phải tính toán từng chữ. Càng khó khăn như thể gọi người chữa cháy, lại giải thích rằng ' lửa là niềm cứu rỗi nhân loại '. Thật tình tôi chẳng muốn biết thế, lại càng chẳng muốn làm vậy. Nhà văn , nhất định anh phải tự cảm thấy khi nào bị tách rời, khi người ta xét nét từng chữ dưới ngọn đèn, để soi rọi có sai đường lối không ? ' Hắn ta đã sai rồi đây ! - ' thành ngữ oại oằn này báo trước sự tiếp theo của Hội Nhà văn điều tra, làm rõ sự thật. Bầu không khí nặng nề đè nén nặng nề, thật ảm đạm ! Có kẻ chịu ảnh hưởng nặng nề từ Torquemadas, rồi khua chuông, gióng mõ, làm ầm ỹ, y như là đã khám phá ra điều gì mới mẻ ; khiến Smerdiakov * và Leon Pasternak phản ứng, tuyên bố rất xác đáng : ' sự theo dõi không chính đáng kia là động cơ giết mầm mống tốt ở tương lai rồi đấy !' .
-----
* chọn lựa giá trị theo các nhân vật Xô viết.
Chẳng nên qui lỗi lầm từ phe phái chính trị hoặc quân đội ; lỗi ấy chính từ nhà văn tạo ra, phải, lỗi chính từ nhà văn tạo ra đấy, anh ạ !.
Báo chí nhiều lần đăng ầm ỹ lời nói của Pawel Hertz trong đại hội Văn hóa lần thứ 21 :
'... nếu đồng chí Putramen. bảo tôi nhẩy ra khỏi cửa sổ , tôi nhẩy theo, thì tội lỗi kia không riêng gì tôi gánh, mà cả 2 đều là thủ phạm ...'.
Vậy thì, chính tôi cũng không muốn nhẩy khỏi cửa sổ, bởi vậy, họa hoằn tôi mới lai vãng tới Hội. Sự họa hoằn hoặc không mấy khi lui tới kia, là, tôi chán ngấy nghe lề lối nhồi sọ, kiểu lính tráng phải tuân thủ theo lệnh trên, biết sai vẫn phải thi hành trước, không được khiếu nại sau, hoặc, cứ vỗ tay tràn trong mọi cuộc tranh luận . Vậy thì còn làm gì có không khí lành mạnh, tiêm nọc độc vào đầu óc thanh niên. Cũng chẳng có không khí lành mạnh đối với nhà văn lẫn ngành phê bình văn học.
Sau đại hội ở Varsovie, tôi kiên nhẫn sưu tập được nhiều bản đồ, xem họ nói về Trembecki* khác nhau thế nào ? Tuy không có biệt tài về ngôn ngữ học, tôi biết vậy, kể cả những bài phải viết, tôi dẫn chứng dầy đặc tình tiết quá vãng trong hồi ký làm sao cho đấy trang báo . Tuy thế, tôi ra công nghiềm ngẫm, thử kiêm tra trí nhớ đọc sách , quả đã thuộc lòng 4 tập của Trembecki . Nhưng đọc bài trên các tạp chí văn nghệ còn ích lợi hơn nhiều, ghi chép lại chẳng để làm gì, quả là tôi quá hiền lành đã làm một việc vô bổ ?
-----
* nhà thơ Ba Lan ở thế kỷ XVIII.
Cũng cần nói thêm về cái lược quát kiệm lời kia, tôi nghĩ, đó không phải văn chương là thủ phạm. Bởi lẽ, coi văn chương như một định đề, cả sự đúng xác đi nữa; mà điều này chỉ có thể áp dụng cho ai biết suy nghĩ, với điều kiện, nhận được sự thật trong đời sống thực tế. Thêm điều khó khăn nữa, thâu tóm những điều thiết yếu để làm định đề sáng tỏ. Rồi, dần dần người ta bắt đầu chỉ nghĩ đến định đề, soi nhìn mọi vật qua định đề. Định đề được dựng đứng trước con người+ ngoại vật. Số đông trong chúng ta tin rằng, sự lo âu của người nghệ sĩ và trí thức thuộc về quá khứ xa xôi, và trách nhiệm về luân lý cá nhân đã được thu gọn bằng 1 lần là đủ cả. Bởi vậy, mới đây thôi, tôi hỏi một số bạn bè :
'... họ nghĩ thế nào về sụ xung đột luân lý, họ ngạc nhiên nhìn tôi mả tự hỏi rằng, có phải bất chợt, đã hỏi họ về cuộc sống vĩnh cửu không ? Đem quốc tịch hoá nhân vật Dr. Pangloss của Voltaire là tự coi ' tất cả đều tốt đẹp trong sự tốt đẹp của nhân loại...'.
Vậy là, trong chúng tôi đã là người mác-xít, thì chúng tôi vẫn dần dần trở thành đệ tử
' thực nghiệm chủ nghĩa '.
Những nhà văn không bao giờ trông thấy sự từ chối, nói vậy, chỉ là lý thuyết thôi, vì quyền nhìn con người + ngoại vật theo ý họ, được lựa chọn theo sở thích về sự xung đột luân lý. Trong khi ấy , ngành phê bình được coi như một ý thức hệ thuần túy, hơn nữa, một sự tuyên truyền trực tiếp. Tôi còn nhớ, trong một đại hội văn nghệ, rất ư đứng đắn, mà người ta dự định bàn luận thât gay go về 1 điểm ' phê bình có quyền nhầm lẫn không?' Ý tưởng này đập vào óc bất cứ ai, tự hỏi, vậy có phải là muốn định nghĩa về sự nhẩm lẫn và bằng cách nào ? Thực vậy, nhiều người ta có ý nghĩ tốt thẳng thắn, cho rằng; sự nhầm lẫn chỉ là : ' 1 chương vào đề của một hành động tuyên truyền. '
Trong khi bàn luận về vấn đề thực tâm ấy người ta còn nhắc tới một vai trò quan trọng nhất của phê bình - người viết phê bình là loại người gì ? Liệu, ngành phê bình có được tiếp tay, có phải được học hỏi, có bắt buộc phải có sự kiên nhẫn - tất nhiên - phải có phe, phái - có trong mọi trường hợp đặc biệt . Không ai nghĩ, chỉ một chốc lát nào đó, phê bình văn học còn là sáng- tạo hoặc không-sáng-tạo, có văn- chương hoặc là không-văn-chương?
Nhắc lại quan niệm một ai khác, đó có phải là phê bình, ngay cả khi người ta không thể nghĩ giản dị và nhắc lại lời một ai khác, mà phải nghe từ chính quan niệm của chính mình, dầu là một nửa chữ, hoặc chỉ là sự dự đoán ?
Không đâu, tôi không thể trở thành nhà phê bình loại ấy được ? Tôi không muốn trở thành ... Tôi thích còn được là nhà ngôn ngữ học. Nhưng, tôi tin chỉ trong vài, ba năm tới, tôi sẽ không sưu tập một bản hoặc nhiều bản về những bài viết nói về một ai đó ?
Dầu là, một nhà thơ có địa vị quan trọng đáng được chú ý như Trembecki [ nhà thơ Ba Lan ở thế kỷ XVIII ] .
-------
* tất cả chú thích của dịch giả bản pháp ngữ : Pavelac .
t.p.
( Thức giấc trong văn chương hiện đại Ba Lan / Thế Phong - Đại nam văn hiến xuất bản, Saigon 1962 - tr. 21 - 32)
( kỳ sau: 3 khuôn dáng Essénine dưới mắt Victor Serge )
thức giấc trong văn chương hiện đại ba lan /
jan kott : " trong 10 năm tôi vừa sống trải "
thế phong lược dịch theo bản pháp ngữ pavelac.
Đã từ lâu lắm, tôi không muốn trả lời cuộc phỏng vấn này *. Vì họ buộc tôi phải quay cuồng nghĩ tới ý tưởng chát chúa, nóng giận thường rải rắc trong đôi lần trò chuyện thân mật, hoặc, bất chợt trong lần tranh luận ngoài công chúng. Nhưng, rất hiếm lần nào có cảm tưởng tốt về chuyện ấy. Tóm lại, cuộc phỏng vấn trên buộc tôi phải nghỉ việc viết phê bình văn chương.
-----
* năm 1955, tạp chí Nowa Kultura ( Văn hóa mới ) , cơ quan Hội nhà văn Ba Lan phỏng vấn các nhà văn về đề tài : ' Mười năm văn chương Ba Lan '.
Tuy vậy, không hẳn tôi đã thôi viết, trong 10 năm tiếp theo, từ ngày giải phóng, tủ sách tôi được trang bị thật nhiều. Tôi sẽ mắc tội nói dối, nếu nói không hài lòng về những cuốn sách kia. Nhưng, dầu mắc tội dối trá đi nữa, khi nói rằng, những cuốn sách kia làm tôi thỏa mãn, thực ra, tôi không mấy thích ảo tưởng về lịch sử xã hội và văn chương biến thể. Sách chỉ bàn đến điều giản dị tầm thường ở hiện tại , kể cả sách không có nội dung thể chất văn chương, phong tục, luân lý, sự thật , cả sự dối trá, hoặc, xung đột bi thảm nội tâm trong đầu óc của đảng viên khi tranh luận đối thoại. Tôi đã biết qua giai đoạn đó rồi, và từ mấy năm nay, tôi trút cả sự phẫn nộ, thành thật phản ảnh trong bản thảo tác phẩm. Lại càng buồn cười hơn, nghe kể lại, nào tội sẽ trở thành nhà thông thái, nhà ngôn ngữ học, hoặc một chuyên viên sưu khảo văn chương của thế kỷ XVIII. bạn chớ nên vội mỉm cười, hoặc cười quá sớm, để hiểu vì sao tôi lại làm thế ?
Tôi ở Cracovie ngay tuần lễ đầu tiên và cho ra báo Ordrodzenie đầu tiên xuất bản ở
Lublin * bằng mồ hôi, nước mắt. Như có 1 phép lạ, bởi lúc đầu tôi tin không sao có thể ra được tờ báo này. Ít ngày sau, trên 1 chuyến xe tốc hành đến Lodz để tổ chức tờ báo
Kuznica ** tự nhiên ý thức cũ cứ lởn vởn trong đầu óc tôi . Cái ý thức cũ đã ăn sâu vào đầu óc tôi từ hồi còn ở Leopol ***, lúc sôi nổi, khi trầm, lúc đối kháng, lúc ray rứt ; nhất là thời kỳ ở Varsovie **** vào mùa rét thứ3 sau thời kỳ khởi sự chiến tranh. Bạn bè cũ của tôi trong nhóm
' Ba Lan ' xưa, tôi đã rút ra khỏi ngay từ khi cuộc chiến tranh khởi sự. Nhóm' Ba Lan " toàn là trí thức điển hình có xu hướng riêng ( người theo ' chủ nghĩa hình thức', kẻ khác " tân -hiện-thực ', người thích phe' bảo thủ' , kẻ khác nữa ưa ' siêu thực ' ..., chỉ có Trời mới biết hết những kẻ theo ISMES mà thôi !) Bây giờ đã là đảng viên nắm sáng chức vụ chỉ huy .
. Thực mà nói, tôi phải chịu ơn anh em trí thức kia rất nhiều, biết bao nhiêu đêm họp thì không đêm nào tôi vắng mặt ở phố Tarczynska để tranh luận với Wanda, Stefan Zolkiewski. Buổi sáng nhìn qua cửa sổ, bên kia là trại lính S.S ***** . , tất cả phố phường này bị nghẹt thở vì dầu mỡ, ét xăng tỏa khói mịt mờ .
------
* thành phố lớn đầu tiên được giải phóng, Ủy ban Giải phóng Ba Lan đóng đô tại đây, trong khi chở Varsovie được giải phóng. Tạp chí ' Phục hưng' xuất bản do Jan Kott chủ trương.
** Kuznica : lò rèn ( tiếng Ba Lan ) Ít năm sau, tạp chí ' Kuznica ' bị đóng cửa, sát nhập tơ Now Kulura
( Văn hoá mới) đăng bài phỏng vấn này. Trên báo ' Kuznica' , Jan Kott cho đăng nhiều bài viết về các triết gia: Kollotaj, Staszia ( thế kỷ XVIII) .
*** Léopol được phiên âm sang pháp ngũ, tiếng Ba lan ' Lwow' , bây giờ đổi , tên chính thức " Lviv'. Thành phố này sau Liên Xô chiếm lại vào 1939, trước đó, quân đội Ba Lan rút lui, khi quân Phát xít Đức ồ ạt tiến vào chiếm đóng .
**** Thế chiến thứ 2, Phát xít Đức chiếm Léopol, đặt Toàn quyền cai trị đất mới chiếm đóng . Jan Kott thấy chẳng cỏn gì lưu luyến Léopol, đành rời bỏ .
***** S.S. Mật vụ Phát xít Đức.
--------
Nhưng chính Phát xít Đức + những ngày Ba Lan kháng chiến, đã dạy tôi biết ra nhiều điều. Phải ngả mũ chào, với tư cách cá nhân, để cảm ơn về việc đó. Nào là bảo vệ chống ác mộng, loại được sự sợ hãi quá độ, để rồi rút ra kết luận rằng: bất cứ xác tín nào thì tổ quốc vẫn có lý của tổ quốc, trước sau gi bọn Phát xít Đức sẽ bị phanh thấy dưới hong súng của Hồng quân. Chủ nghĩa mác xít dạy tôi hiểu biện chứng pháp ,tin vào duy vật sử quan, phương pháp hiệu nghiệm để thộng hiểu lịch sử. Tôi từng gia nhập A.L.*, phong trào kháng chiến cực tả để chiến đấu, nay hết sợ hãi rồi. Tôi sống trong một thế hệ được nuôi dưỡng, trang bị theo tinh thần khoa học, nổi loạn mạnh mẽ chống quân Phát xít chiếm đóng xứ sở, rũ bỏ triết học, văn chương hình thành trong đầu óc khi ở tuổi thanh xuân, bây giờ phải thẩm đinh lại giá trị cũ .
-------
* quân đội quốc gia Ba Lan do phe cực tả cầm đầu, sau sát nhập vào Đoàn Du kích Xô viết chiến đấu trong nột địa, tuy nhiên đội quân A.K. vẫn nhận mệnh lệnh chính phủ ba lưu vong trên đất Anh quốc.
Tôi khởi sự viết Mythologie & Reálisme ( tạm dịch ' Thần thọại & Hiện thực luận ' ) sau thời kỳ chiến tranh, viết về điều tôi chiêm nghiệm, hiểu biết, suy tưởng trong những năm qua. Thật ra cuốn này bao gồm chương tiết viết về văn học mà chỉ viết về cuộc đời & tác phẩm các nhà văn xa xưa mà tôi yêu thích. Bây giờ đọc lại, tôi ghét bỏ cuốn sách kia, bời lẽ, tôi muốn thoát khỏi ảnh hưởng của họ, mà, chính xác hơn, tôi chống lại chính tôi, cái tôi cũ quá khứ. Rất có thể không mấy đúng, đôi khi tôi, nội dung ẩn nấp sự buồn nản, bi lụy.
Tôi viết về [ André] Gide, [ Marcel ] Proust , những nhà văn siêu thực , hoặc Conrad,
[ André ] Malraux như nhà văn hậu qủa chủ nghĩa , nhưng, bây giờ thì Conrad bị gạt ra, không cho đề cập. Bởi, Conrad được coi như linh hồn sống trong nhóm A,K,nên nhóm này vẫn kể lại cái hay, cái tốt đẹp về Conrad . (...)
Thời kỳ Ba Lan bị chiếm đóng, văn chương trở thành chiếc ghế ngồi của thử thách. Rất hiếm trong giai đoạn này, ta có thể tìm được tác phẩm giá trị chịu được thử thách của thời gian. Thời gian cần cho thử thách, hẳn rằng chỉ những Mickkiewiez , [ Honoré de ] Balzac,
[ Léon ] Tolstoi luôn mỉm cười chiến thắng. Hiện tại, tôi như có ý kháng đối Balzac, Stendhal, [ Léon ] Tolstoi - dầu những vị ấy đã có một thời là bậc thầy tư tưởng khi xưa, khi ấy, tôi chưa biết đến ngôn từ ' duy vật sử quan' mác xít. Tôi chỉ đế cập ' chữ nghĩa hiện thực' - điều lớn hơn hết trưng ra được luật lệ lịch sử - thể hiện qua cử chỉ, hảnh động các bậc anh hùng .
Tôi viết bản thảo trong thư viện Trường Đại học, mặc dầu quân Phát xít Đức chiếm đóng làm trại quân và văn phòng. Giám đốc thư viện, một tông tồ trung tín của Hiller , nóng tính , kiểm soát chặt chẽ ; nhưng chúng tôi vẫn tạo được giấy thông hành giả đột nhập, tụ họp, đọc sách lý sách mácxít lê-nin-nít.
Nhớ lại, khi viết chương 1 ' Huyền thoại & Hiện thưc luận ' , bỗng nhiên bắt gặp sự cố, cửa kính bỗng nhiên bị vỡ toang., sau biết, cuộc khởi nghĩa bùng dậy ở thủ đô Varsovie. Chỉ 8 ngày sau , nhưng người trong nhóm Vlassov * đến khám nhà , chúng la toáng : ' tất cả thanh niên phải xuống trình diện ' . Từ thời lỳ khởi nghĩa, tôi luôn đm theo bản thảo bên mình; bây giờ, trong 1 phút quyết định, đành phải gói bản thảo lại cho vào túi chiếc áo dạ rồi để lại trong hầm. Sau này, tôi tiếc mãi .. mất cả bản thảo lẫn cái áo dạ ...
Một bản thảo quan trọng khác nữa,, đốt dần từng phần ; nhưng 2 năm sau, 1 người bạn gặp tôi trong khu , anh ta hoàn trả. Đó là vào thời kỳ chúng tôi ra tờ báo' Kuznica ', tôi viết lại giai đoạn ấy hoat động, suy nghĩ thế nào; hoặc gần đây, tôi không còn sống như vậy nữa; nhưng vẫn nhắc lại kinh nghiệm sống thời gian qua. Tuy thế nào đi nữa, thì kinh nghiệm sống kia , giá trị chỉ kéo dài trong vòng một thời gian ngắn ngủi. Lại một cuộc tranh đấu khác bắt đấu .
Tạp chí' Kuznica' không phát triển mạnh lắm. Tòa soạn đặt trong 1 biệt thự ở phố Bandurski, khá đông đúc dân cư, Stefan Zolkiewski tổ chức Hội đồng quốc gia ở Varsovie , gửi thư trách cứ . Không phải là thời kỳ anh ta tơi Lodz, vì khi ấy, tạp chí xuất bản hàng tháng trong tình trạng phôi thai, mà đã tổ chức được tờ báo bề thế, khởi sắc rồi.
Trước kia, tôi bị nhiều gánh nặng, tư tưởng bị dồn nén, tôi phai im lặng nhiều năm , bây giờ đây là lúc khởi sự viết bài đăng báo. Có lúc, tôi viết 3,4, 5 bài trong một tuần lễ, mà không phải riêng tôi làm vây thôi đâu- cư thứ ba ngày hẹn - anh em sửa soạn ra báo vào thứ 5, tất cả mọi người đều phải nộp bài vở đầy đủ.
Danh từ ' say mê ' , thực ra chưa banh trướng theo' mốt ' ở Ba Lan khi ấy, chưa được áp dụng đại trà khắp nơi. Tôi thì không còn nhớ lại được trong thời đoạn sống nào mà nội tâm phấn khích, say mê nhất ! Chẳng cần biện hộ cho bản thân vào thời kỳ làm báo' Kuznica' ra sao ?, chuáng tôi mắc nhiều lỗi lầm, bài viết non kém, thiếu kinh nghiệm, nhưng giai đoạn ấy thực mà nói, sống tràn đầy cho một ý thức hệ. Nhưng cũng chẳng mang lợi ích gì cho xã hội bao nhiêu. Chỉ trong 1 dêm, người ta thực hiện hoàn tất dự án xây dựng 1 thư viện, phổ biến cách đọc sách cho đọc giả ở thôn quê, thúc đẩy văn hóa hoạt động theo chiều hướng cách mạng, sửa soạn cho ra lò toàn tập tác phẩm Mickiewicz. Chúng tôi sống như sống thời biến động ở Cracovie và phong trào tàn sát Do Thái ở Kielec * ra sao , và chương trình hoạt động văn chướng xếp vào thứ mục chót. Tôi viết về ' luật hôn thú' , ' hôn lễ dân sự', chương trình kế hoạch A.K., viết cả luật về sự' khoan hồng'. Có thể rất hãnh diện để nói rằng: ' tôi là người đầu tiên nói đến danh từ ' khoa học xã hội' **- cho tới bây giờ - người ta vẫn lưu hành' danh từ' đó. Về văn chương, tôi còn viết về Balzac, Boleslas Prus, nhưng không phải là trọng tâm.
-------
* đảng viên CS Mikolajczyk khi ấy là bộ trưởng trong Ủy ban quốc gia đã giết chiến sĩ đảng lao động Ba Lan. Còn nhóm quân đội Quốc gia ( N.S. Z.) tàn sát dân Do Thái .
** chỉ áp dụng trong nước Ba Lan.
Khách quan mà nói, [ Adam ] Wazyk có lý khi nói : ' anh em dám mở một ý thức hệ tranh đấu về giai đoạn cuối cách mạng tư sản đang bột phát ở đây, đăng trên báo' Kuznica ' . Biết bao khó khăn, bởi sự thoái hoá từng có hàng thế kỷ, nay ngóc đầu trỗi dậy, rồi, sự chậm tiến, lạc hậu , xả độc từ Phát xít còn rơi rớt lại. Báo chí, theo khuynh hướng Mickolajczyk mở màn bênh vực đám quân đội trong báo Tygodnik Powszecuny * đến những kẻ bào vệ tôn giáo liên kết chống phe phái tự do khẳng định bọn tiểu tư sản xuẩn động càng ngày càng đông đảo, khuếch trương cơ ngơi, mở hiệu buôn bán, xây nhà lầu trong khu phố Marszalkowski ** - khu phố xưa kia dân Do Thái chiếm cứ, xây dựng thành cơ ngơi vững chãi.
------
* ' Tạp chí của mọi người' , giám mục địa phận Cracovie bảo trợ.
** đại lộ chính ở thủ đô Varsovie gấn như bị phá toàn diện. Dân chúng chỉ còn hoạt động trong cửa tiệm, khu phố .
Chưa hiểu mác xít nhiều, kinh nghiệm từ Xô viết đưa lại cỏn hạn chế,đối với chúng tôi xa xôi quá. Chúng tôi cố gắng phân chia ra, theo cách duy lý về, sự hiểu biết kia cho lớp người tư sản lạc hậu. Trong lúc tình hình rối ren, chúng tôi càng bị bóp nghẹt một đôi lần , rồi , chống đối lại cái truyền thống mang nặng tính duy lý kia. Lai đi tìm' thực nghiêm chủ nghĩa ' , dẩn dần lao đầu tiến theo đường lối, chủ trương Voltaire và Diderot, rồi tới nhóm triết gia ' Lò rèn ' Kollataj. Cũng chẳng phải tình cờ, khi ký tên Candide trong các bài xã thuyết của tạp chí.
Chúng tôi còn phổ biến cho nhau những kinh nghiệm con đường tiến tới chủ nghĩa Mác , như tôi đã viết, quả thực là khúc quanh xa tắp. Appolinaire dẫn người lớp sau như Rimbaud, và theo Appolinaire chi một Rimbaud hiểu thấu đáo Maiakovsky mà thôi. Tôi đi tìm bản ngã siêu thực chỉ là 1 đoạn đường tạm bợ chống lại thuyết thiên nhiên. Riêng môn ngôn ngữ học lại chậm tiến nhất trong các trường đại học, với người có tâm thức, nhìn theo con mắt thuần túy dụng tâm, thì tôi là người đầu tiên chống đối họ. Ngay từ lúc còn ở tuổi thanh niên, tôi đã biết việc ấy làm lấy lệ, bởi chủ nghĩa hình thức Vinagradov & Chklovsky + nhóm ' Prague' đều giống nhau. Con đường nệ sách vở thật buồn nản , bất đắc dĩ phải theo, để tìm hiểu ' chủ nghĩa thực nghiệm '; mà chúng tôi như cơn gió mát triết học ... (...)
Nhưng tất cả kinh nghiệm ấy không thể chuyển biến được ngay, cả vấn đề xét ra không cần thiết và chẳng ích lợi gì cho lớp trẻ như chúng tôi. Tiếng nói của họ đối với đảng, chủ nghĩa mác- xít không dễ lắm, tiếng nói mới chính là đường đi thẳng tới chúng tôi hơn. Sau 2 năm báo' Kuznica' ra đời, sự liên lạc của nền văn chương trẻ hình như bắt đầu bị nhiễm độc. Thái độ con người được phơi bầy nỗi buồn trung thực dưới mắt Braun, trong bài phỏng vấn
' Lời thú tôi của đứa con thế kỷ '- bài này sau được dùng làm ' vào đề ' cho bộ sách của Borowski xuất bản sau này.
Ai trong bọn , ai cũng trải qua những năm chiến tranh chống Phát xít, hình ảnh ấy luôn luôn bám chặt theo dõi chúng tôi . Áp lực đè nặng lên chúng tôi và áp lực đối với lớp trẻ không giống nhau, bởi lẽ, áp lực kẻ khác mình dễ nhìn thấy hơn là đối với mình. Là trí thức trẻ, với nhãn mác ấy, đã chứa chấp tất cả sự khinh miệt đối với chúng tôi, bởi mang danh vậy chẳng làm được việc gì nên hồn. Sau này đã trưởng thành lại bị lay động, nghi ngờ, từ phe phái người làm chính trị. Cũng có kẻ thực tâm nghĩ, chúng tôi bị địch lợi dụng, ve vuốt. Điều này thật khổ tâm ! Chúng tôi, lớp trẻ có thể đi tới đích, muốn thế, phải biết điều này, ngay trong bản thể họ đã bị nhiễm tư tưởng phát xít chi phối. Thật ra bị nhiễm độc vì cuộc chiến tranh thì đúng lý hơn. Thật khó phân giải, như là có sự xung đột ngấm ngầm càng ngày càng bột phát, chờ cơ hội bùng nổ, dầu vậy, có bùng nổ đi nữa, chẳng có gì lớn lao, và văn chương không thể dùng được việc gì vào trường hợp này.
Cuộc tranh cãi tung ra, bật dậy từ một ' mục thơ ' trong báo ' Kuznica ' . Không thể vịn cớ , thợ nhà in sắp chữ mắc nhiều lỗi trong bài thơ Maiakovsky , hoặc thơ Jastrun , [ hoặc
[ Adam ] Wazyk . Cuộc cãi vã thật ra được khơi mào từ mối rợ luân lý phát khởi . Những vấn đề thuộc đời sống cá nhân, trưởng thành trí thức ,qua vụ tranh luận về luân lý, ý thức hệ, đã không còn là vấn đề quan trọng, mà chúng ta đã thấy phản ánh trong văn, thơ trên báo chương. Điều ấy chẳng còn gì là sinh động nữa, nhưng, chính điều ấy tạo thành sự khó khăn, qua mỗi lần đặt lại vấn đề viết lách. Chúng tôi thừa nhận giá trị của sự thành khẩn về cái tên ấy hơn là đặt vấn đề ý thức hệ. Chỉ có tình bạn bè làm chúng tôi gần gụi bên nhau, hơn nữa, giai đoạn này chỉ tìm hiểu nhau, phân loại bạn bè, ai thân thiết, sơ giao, ai trung trực, ai manh
tâm ? Dựa vào nhau, người này với kẻ kia liên kết trong tạp chí ' Kuznica' , kể cả quan niệm và sở thích nữa. Giữ sự thân thiện tuy chưa hoàn toàn đồng nhất quan điểm, nhưng, tin cậy nhau, nhận biết tài năng đa biệt để phân chia công việc từng người rõ rệt. Tờ báo chúng tôi khai sinh một khuynh hướng văn chương mới + một tư phong văn nghệ sĩ riêng biệt.
Có một số bạn trẻ phản đối chúng tôi về sự ngang bướng này, chính điều đó thoát thai từ tâm não, đời sống muôn mặt - khi chúng tôi tranh luận về tư tưởng, nêu lên ý kiến cá nhân rất chủ quan . Các bạn trẻ kia bôi nhọ chúng tôi ư, đó là vết nhơ đối với các bạn đấy ! Chẳng cần biện hộ làm gì, nhưng, ít ra phải nhận điều này :
' ... phải thừa nhận không tranh cãi về sự ngang bướng chúng tôi, không phải là một ngôn từ tiện lợi cho một nhà văn ? Nếu có, đó là bước dấn đi quá trớn , một sự kiện thoát từ tâm não tiềm thức. Nhưng không phải điều mà tôi muốn đề cập ở đây, bởi, kẻ nào chân thật nhất thường bắt gặp chính sự ngang bướng cá nhân mà họ được quyền sở hữu . Tuy trừu tượng , lại có phần gay go. Nhưng, hãy coi sự ngang bướng kia mà anh bắt gặp, tuy tàn nhẫn trong đời sống cá nhân thật , ắt hẳn, cả nền văn chương Ba Lan cũng phải để tang ...'
Tờ báo' Kuznica' bước sang năm thứ 3 , không còn sự tranh đấu mãnh liệt nữa. Sự phiền nhiểu chen lấn chúng tôi, nhiều bài xã luận soi đường không được phân minh bầy tỏ. Toi còn nhớ, có lần bị gọi lên Varsovie, để viết bài tham luận, đọc trước đại hội, kết luận về ' hệ thống Hợp tác xã khu vực ' * . Bài tham luận được gửi cho các thương gia, nhà kỹ nghệ, các hợp tác xã tư nhân - chỉ có quỉ thần mới biết được ' tôi viết cho ai thôi '.
------
* Hợp tác xã quốc hữu hóa. Hợp tác xã và xưởng thơ tự do của tư nhân, chỉ được phép có 50 công nhân trở xuống.
Tôi còn viết nhiều bài về văn học, càng mạnh hơn bao giờ, chủ đề hướng về ' hiện thực chủ nghĩa'. Ước mơ trở thành một tiểu thuyết gia chính trị lớn nhất trong thế kỷ này, tầm cỡ như Balzac, Stendhal, đi vào não tủy, bến bờ ' hiện thực chủ nghĩa' , thâu tóm nhiều biến chuyển thời đại, nêu lên được ' chủ nghĩa xã hội cơ giới' . Tóm lại, là một cuốn tiểu thuyết lớn phản ánh các tầng lớp, giai cấp, rất trí tuệ. Làm được vậy, tôi tin như là khai sinh được một nền văn chương sáng giá thực thụ. Đọc truyện Zofia Nalkowsa, tôi rất khâm phục, qua cuốn
'Les Médaillons '.- một thợ mộc biến đá qua nét cắt thành viên kim cương. Ước vọng được trông thấy thực hiện, là lần tôi mơ tưởng đã tìm thấy trong cuốn ' Les murs de Jéricho' / Tadeusz Ereza, thật không thể nào so sánh được ! Rất tự tin , khi tôi xét tình tiết truyện của Ereza, bây giờ, tôi càng thích hơn nữa, khi đọc cuốn truyện ' Le festin de Balthazar ' thật vượt mức hay ! Cuốn truyện ấy nói lên được chiều sâu ' hiện thực chủ nghĩa'.
Kết luận, đúng là vòng luân hồi, như Benza nói trước kia, tất cả điều cụ thể nói về con người + biến chuyển thời cuộc, từ thời Piludski và viên đại tá Beck, thì cuốn truyện ' Festin ' phản ánh đầy đủ 5 năm đầu, kể từ ngày giải phóng dân tộc
Chúng tôi rất phục khi đọc tất cả truyện ký Adolf Rudnicki - theo tôi, cò thể tha thừ được, bởi anh đã in rất nhiều chân dung ảnh , đủ các cỡ, lớn, nhỏ trên tác phẩm xuất bản. Chúng tôi đã thử đầy các đề tài sang hướng khác, bởi sự sụp đổ cả một dân tộc chẳng đem lại một luận đề nào, thực ra đồi với nhà văn, chẳng ai quan tâm . Tôi nói thực, rất xấu hổ, đã không viết về Adolf Rudnicki vào thời kỳ chúng tôi ra báo ' Kuznica'. Nói là bận nhiều chuyện khác, đấy chỉ là một cách nói mà thôi, vì đã không đăng nhiều bài của anh gửi tới . Và tệ nhất là không đủ can đảm đọc lại toàn bộ bài anh đã gửi cho' Kuznica '. Tự trách mình thật nhiều, đây là nổi đau chát chúa đối với bản thân tôi.
Tóm lại, nhận định về toàn bộ những bài viết phê bình văn chương, nghệ thuật của Rudnicki, đều phảng phất tất cả niềm vui sướng chia sẻ niềm đơn côi rất ư là nghệ sỉ của anh. Như là tác phẩm ảnh của anh phản ánh sự bi thảm một nhà văn bị đẩy đến cùng đường, tác phẩm như cáo trạng về thời đại mà Rudnicki là nhân chứng . Anh còn nói tới dân Do Thái bị lưu đày, cả sự giao tranh bi hoài của một thứ nhân bản cao thượng, rất thuần túy dân tộc. Và bất cứ nhà văn hiện đại nào của chúng ta đều dẫn người đọc tới sự thông cảm, gần gũi đào sâu về mặt luân lý. Những năm ấy còn thêm một nhân chưng thứ 2 này, rất sâu, nổi bật là những chuyện nói vể trại tập trung Auschwitz, lên án Phát xít dã man, của nhà văn Tadeusz Borowski.
Như vậy, trên thực tế, không thể kết tội: ' tôi không hề sống với nền văn chương hiện đại Ba Lan , thực ra ban đầu tôi có ý định rút lui đầy rụt rè làm nhà phê bình văn học ... '
Đối với ' La cendre et le diamant ' đăng trên ' Kuznica' , phải nói thật , tôi rất khắt khe, khi chọn đăng báo. Trong 10 năm văn nghệ nhìn một cáh tổng thể, phải nói thật, truyện Jerzy Andrzejewski là một cuốn truyện viết hay tuyệt ! Không chỉ tôi là người duy nhất phê bình cuốn sách theo khuôn mẫu dư luận dập sẵn. Mà tác giả đã tự thẩm định,sách này rất gay go, đạt tột đỉnh giá trị. Với tôi, không chỉ khắt khe khi viết phê bình văn chương, mà cả 3 lớp học văn chương do tôi phụ trách cũng vậy. Chính điều ấy, tôi nghĩ rằng, những bài soạn sẵn kia là
' bản nháp' , sau đăng trên báo' Odrozenie' mà thôi. Với tôi, di sản tri thức kia mỏng manh đồi với việc soạn bài, được gọi là văn chương cách mạng ' luận đề mới của con người mới'. Tôi từng đem ra mổ xẻ sự xung đột của 'xã hội chủ nghĩa', đúng ra, chỉ phê bình' ngôn ngữ' , chính điều này tôi rất khó khăn để tách biệt với công việc nhận định về những tác phẩm mới.
Andrej Braun viết trên báo' Văn hóa mới' , mới đây thôi, cho rằng :' tôi đào sâu chủ nghĩa hiện thực ừ rất lâu rồi, vì lẽ ấy, một số sách đã viết về hiện thực chỉ xuất hiện được một thời gian ngắn rồi chết; bới tôi đả kích sự non dại ấy, duy chỉ một cuốn ' Robinson & Gulliver' là được khen . ' Sự thực ra sao, phải thừa nhận nói đúng một phần. Riêng tôi, đã bắt đầu tách khỏi' nền văn chương tự gọi là hiện đại' ; hoặc, ít nhất đối với một số văn phẩm tiêu biểu cho
' cái gọi là hiện đại'.
Trong Đại hội Nhà văn họp ở Varsovie năm 1950, tôi nói về cái hay mà người đời ca tụng Maria Dabrowska * - tôi trả lời : ' 3 phóng sự do tác giả sinh viên viết , thực ra không gây được tác động nào'; nếu có, thì tác động ấy là sự biết cóp nhặt. Trả lới vậy, một số diễn giả bất mãn không cỏn giao thiệp với tôi, và điều tôi lên án trên kia còn làm phật lòng chính phủ nữa kìa. Đồng chí Sokorski ** lên án : ' Jan Kott như vật cản làm mầm mống hiện thực xã hội thui chột '. Đó là một nhận định sai lạc, dự đoán vu vơ, cứ như lá tôi cố ý làm thui chột mầm mống ' hiện thực xã hội ' nẩy nở vậy.
------
* nhà văn hiện đại Ba Lan nổi tiếng .
** bộ trưởng Văn hóa & Kỹ thuật Ba Lan ,.
Cũng chẳng muốn bầy tỏ hồi cảm, hồi kiếc làm gì cho mệt thân ! Năm vừa qua, tôi nhận được Giải thưởng Nhà nước Ba Lan treo giải, vì tôi đã từng hoạt động trong ' Viện Nghiên cứu văn học'. Báo chí phỏng vấn , xin tài liệu . Trả lời, tài liệu hiện tôi không sẵn, hãy tới hỏi Ban Nghiên cứu để được cung cấp . Cảm tưởng được Nhà nước treo giải, tôi như kẻ được vinh dự thì ít, mà đẩy xuống vũng bùn lầy thì nhiều. Vài ngày sau, tôi xin rút khỏi Đại hội Nhà văn.
Và tôi cầm bút viết tự do theo ý mình nghĩ, sao bắt đầu lại khó khăn thế ?!
Có nhiều cách vu cáo khác nhau, riêng tôi, không thuộc loại nhà văn hiến lành, dễ sai bảo. Tự biết tôi thuộc loại dữ dằn , đã châm chọc, nhất định phải sắc bén !
Có thứ vu cáo buộc người ta khép miệng; như bị Đảng đang khép mỏ nhiều nhà văn đó
thôi . Cái gánh nặng quan hệ lắm, lần thứ 1 trong đời tôi họp hành tại Đại hội Nhà văn ở Varsovie, tôi đã thấy xa Đảng, nhưng giữ kín . Công việc tôi khi ấy, viết khen tặng các tác phẩm ( được đề cử ) quả là gay go ! Nhiều lần tự hỏi, có phải tự nhận lấy cách xuề xòa về khúc quanh , hoặc, chống đối lại ? Gợi lại những thí dụ về canh tân ý thức hệ trong lịch sử văn học, chẳng hạn, tác phẩm tồi mà nhắc đến phải khen , chẳng hạn vậy ? Thảm kịch Didérot đó, nhưng rất vụng về mà chính điều đó phải được dẫn tới Lessing và Schiller mới hợp. Điều quan trọng đối với tôi, không phải nhà văn Ba Lan viết truyện đều tồi cả , nhưng nói dối quá nhiều ! Viết phê bình văn chương, tôi thẩm xét cách viết tác giả, thái đô này hoàn toàn do thẩm định cá nhân. Tôi thường đặt sự nhầm lẫn, so sánh trên cái cân hiệu bán thuốc tây. Không thể khen sách anh viết hay, theo tôi, vì không phản ảnh được sự thật, hoặc, nêu lên vài sự thật tổng quát mà họ đinh đào sâu. Những lời phán xét của tôi càng rõ ràng hơn nữa, nếu so sánh các báo văn nghệ ( , nhà nước) nói đến hẳn khác nhau mười mươi , bởi, tôi không tuân theo lệnh ai sai bảo, áp đặt - mà thường ra giải thưởng văn chương được treo giải căn cứ vào báo chí công quyền . Mỗi khi phải viết một vấn đề gì đó lấp lửng, dường như tôi muốn nôn mửa , bài báo loại này ai cũng biết rồi - trừ kẻ viết bài đặt câu hỏi mà thôi.
Sau 1950, tôi chỉ cầm bút 2 lần đề bàn vế tác phẩm hiện đại, đó là tác phẩm của Tchechko và Nervelé. Tất nhiên, không phải những cuốn sách kia làm tôi cảm động có thể khóc
được ? Nhưng vào thời kỳ ấy, tôi quay về hướng ' cực tả ', tay cầm bút tự nhiên câu văn mất đi tính chất sắc bén , sáng suốt . Luôn luôn bị tình trạng này vây bủa, xấu hổ lắm, đáng chê trách lắm, vì đã nghĩ quá ít đến chủ đề cùng đoc giả đọc bài của mình. Những bài viết tôi mất cá tính riêng biệt, đọc lên, anh có thể tin là của bất cứ ai, anh X., chị Y , hoặc bạn Z. viết, chẳng hạn vậy.
Rất khó khăn khi cầm bút viết phải tính toán từng chữ. Càng khó khăn như thể gọi người chữa cháy, lại giải thích rằng ' lửa là niềm cứu rỗi nhân loại '. Thật tình tôi chẳng muốn biết thế, lại càng chẳng muốn làm vậy. Nhà văn , nhất định anh phải tự cảm thấy khi nào bị tách rời, khi người ta xét nét từng chữ dưới ngọn đèn, để soi rọi có sai đường lối không ? ' Hắn ta đã sai rồi đây ! - ' thành ngữ oại oằn này báo trước sự tiếp theo của Hội Nhà văn điều tra, làm rõ sự thật. Bầu không khí nặng nề đè nén nặng nề, thật ảm đạm ! Có kẻ chịu ảnh hưởng nặng nề từ Torquemadas, rồi khua chuông, gióng mõ, làm ầm ỹ, y như là đã khám phá ra điều gì mới mẻ ; khiến Smerdiakov * và Leon Pasternak phản ứng, tuyên bố rất xác đáng : ' sự theo dõi không chính đáng kia là động cơ giết mầm mống tốt ở tương lai rồi đấy !' .
-----
* chọn lựa giá trị theo các nhân vật Xô viết.
Chẳng nên qui lỗi lầm từ phe phái chính trị hoặc quân đội ; lỗi ấy chính từ nhà văn tạo ra, phải, lỗi chính từ nhà văn tạo ra đấy, anh ạ !.
Báo chí nhiều lần đăng ầm ỹ lời nói của Pawel Hertz trong đại hội Văn hóa lần thứ 21 :
'... nếu đồng chí Putramen. bảo tôi nhẩy ra khỏi cửa sổ , tôi nhẩy theo, thì tội lỗi kia không riêng gì tôi gánh, mà cả 2 đều là thủ phạm ...'.
Vậy thì, chính tôi cũng không muốn nhẩy khỏi cửa sổ, bởi vậy, họa hoằn tôi mới lai vãng tới Hội. Sự họa hoằn hoặc không mấy khi lui tới kia, là, tôi chán ngấy nghe lề lối nhồi sọ, kiểu lính tráng phải tuân thủ theo lệnh trên, biết sai vẫn phải thi hành trước, không được khiếu nại sau, hoặc, cứ vỗ tay tràn trong mọi cuộc tranh luận . Vậy thì còn làm gì có không khí lành mạnh, tiêm nọc độc vào đầu óc thanh niên. Cũng chẳng có không khí lành mạnh đối với nhà văn lẫn ngành phê bình văn học.
Sau đại hội ở Varsovie, tôi kiên nhẫn sưu tập được nhiều bản đồ, xem họ nói về Trembecki* khác nhau thế nào ? Tuy không có biệt tài về ngôn ngữ học, tôi biết vậy, kể cả những bài phải viết, tôi dẫn chứng dầy đặc tình tiết quá vãng trong hồi ký làm sao cho đấy trang báo . Tuy thế, tôi ra công nghiềm ngẫm, thử kiêm tra trí nhớ đọc sách , quả đã thuộc lòng 4 tập của Trembecki . Nhưng đọc bài trên các tạp chí văn nghệ còn ích lợi hơn nhiều, ghi chép lại chẳng để làm gì, quả là tôi quá hiền lành đã làm một việc vô bổ ?
-----
* nhà thơ Ba Lan ở thế kỷ XVIII.
Cũng cần nói thêm về cái lược quát kiệm lời kia, tôi nghĩ, đó không phải văn chương là thủ phạm. Bởi lẽ, coi văn chương như một định đề, cả sự đúng xác đi nữa; mà điều này chỉ có thể áp dụng cho ai biết suy nghĩ, với điều kiện, nhận được sự thật trong đời sống thực tế. Thêm điều khó khăn nữa, thâu tóm những điều thiết yếu để làm định đề sáng tỏ. Rồi, dần dần người ta bắt đầu chỉ nghĩ đến định đề, soi nhìn mọi vật qua định đề. Định đề được dựng đứng trước con người+ ngoại vật. Số đông trong chúng ta tin rằng, sự lo âu của người nghệ sĩ và trí thức thuộc về quá khứ xa xôi, và trách nhiệm về luân lý cá nhân đã được thu gọn bằng 1 lần là đủ cả. Bởi vậy, mới đây thôi, tôi hỏi một số bạn bè :
'... họ nghĩ thế nào về sụ xung đột luân lý, họ ngạc nhiên nhìn tôi mả tự hỏi rằng, có phải bất chợt, đã hỏi họ về cuộc sống vĩnh cửu không ? Đem quốc tịch hoá nhân vật Dr. Pangloss của Voltaire là tự coi ' tất cả đều tốt đẹp trong sự tốt đẹp của nhân loại...'.
Vậy là, trong chúng tôi đã là người mác-xít, thì chúng tôi vẫn dần dần trở thành đệ tử
' thực nghiệm chủ nghĩa '.
Những nhà văn không bao giờ trông thấy sự từ chối, nói vậy, chỉ là lý thuyết thôi, vì quyền nhìn con người + ngoại vật theo ý họ, được lựa chọn theo sở thích về sự xung đột luân lý. Trong khi ấy , ngành phê bình được coi như một ý thức hệ thuần túy, hơn nữa, một sự tuyên truyền trực tiếp. Tôi còn nhớ, trong một đại hội văn nghệ, rất ư đứng đắn, mà người ta dự định bàn luận thât gay go về 1 điểm ' phê bình có quyền nhầm lẫn không?' Ý tưởng này đập vào óc bất cứ ai, tự hỏi, vậy có phải là muốn định nghĩa về sự nhẩm lẫn và bằng cách nào ? Thực vậy, nhiều người ta có ý nghĩ tốt thẳng thắn, cho rằng; sự nhầm lẫn chỉ là : ' 1 chương vào đề của một hành động tuyên truyền. '
Trong khi bàn luận về vấn đề thực tâm ấy người ta còn nhắc tới một vai trò quan trọng nhất của phê bình - người viết phê bình là loại người gì ? Liệu, ngành phê bình có được tiếp tay, có phải được học hỏi, có bắt buộc phải có sự kiên nhẫn - tất nhiên - phải có phe, phái - có trong mọi trường hợp đặc biệt . Không ai nghĩ, chỉ một chốc lát nào đó, phê bình văn học còn là sáng- tạo hoặc không-sáng-tạo, có văn- chương hoặc là không-văn-chương?
Nhắc lại quan niệm một ai khác, đó có phải là phê bình, ngay cả khi người ta không thể nghĩ giản dị và nhắc lại lời một ai khác, mà phải nghe từ chính quan niệm của chính mình, dầu là một nửa chữ, hoặc chỉ là sự dự đoán ?
Không đâu, tôi không thể trở thành nhà phê bình loại ấy được ? Tôi không muốn trở thành ... Tôi thích còn được là nhà ngôn ngữ học. Nhưng, tôi tin chỉ trong vài, ba năm tới, tôi sẽ không sưu tập một bản hoặc nhiều bản về những bài viết nói về một ai đó ?
Dầu là, một nhà thơ có địa vị quan trọng đáng được chú ý như Trembecki [ nhà thơ Ba Lan ở thế kỷ XVIII ] .
-------
* tất cả chú thích của dịch giả bản pháp ngữ : Pavelac .
t.p.
( Thức giấc trong văn chương hiện đại Ba Lan / Thế Phong - Đại nam văn hiến xuất bản, Saigon 1962 - tr. 21 - 32)
( kỳ sau: 3 khuôn dáng Essénine dưới mắt Victor Serge )