phổ biến hẹp - hà nội 2008.
chương XVII
'nhà văn' thanh tịnh
nguyễn đăng mạnh
(ảnh chụp trên mạng Google.search/ Images)
- Thanh Tịnh ở ngoài Bắc, không lấy vợ, vẫn chung thủy với bà ở trong Nam. Sau 1975, ông trở về - vợ ông đã lấy chồng khác, con ông thì đi lính ngụy [Việt nam Cộng hòa], cũng không tha thiết gì với ông cả. Ông lại quay trở về Hà nội, sống độc thân ...
- Polévoi muốn vào xem hậu cung bà Triệu, Thanh Tịnh nói ..., [để] Thanh Tịnh tự vào trước xem thế nào đã... Thấy đám dân công nằm ngủ, cởi trần , phơi quần lót ngay trong hậu cung. Quả là tởm quá! không thể dẫn Polévoi vào thăm được, bèn nói với nhà văn Nga: " nứoc tôi " kính như Thần tại"- nghĩa là kính Thần như lúc còn sống, bà Triệu là con gái chưa chồng, nếu bà là Polévoi , thì mới vào được ...
- " Bây giờ nhà tổi không còn, nhà ở cũng không- 'nhà tôi' cũng không, [bởi 'nhà tôi'] đã thành 'nhà người ta' rồi !"
- Có một cấu đối, không biết do Thanh Tịnh đặt ra, hay của ai khác, chưa ai đối lại được:" NHÀ VĂN, NHÀ BÁO, NHÀ GIÁO, NHÀ THƠ, CẢ 4 NHÀ ĐỀU KHÔNG NHÀ Ở " - và, Thanh Tịnh đúng là làm [đủ cả] 4 nhà ấy .
- " Có một anh muốn tự tử , dùng nhiều cách mà không chết được, vì mua phải toàn đồ rởm: dao rờm, thuốc độc rởm, giấy thừng thắt cổ rởm. Có một người mách [nước]- có một cách chết ngay, chết chắc chắn... là đọc báo ... trong 3 ngày liền tù tì ..."
- Có một thắc mắc, đến chất vấn Võ văn Kiệt:" Sao [cô đào] Thanh Nga trước 1975 đóng vai chống cộng, mà, nay lại cho đóng vai Hai bà Trưng?" Võ văn kiệt trả lời: " hay là mời bà ... đóng vậy."
- "Ngày xưa đàn bà vừa đẻ con, vừa phải cho con bú, vất vả quá, mà, thằng chồng chẳng hải làm gì , chỉ đi chơi. Các bà lên kiến nghị Ngọc hoàng đòi cho xử công bằng. Ngọc hoàng bèn lấy vú đàn bà lắp cho đàn ông. Chồng phải cho con bú. Nhưng thằng đàn ông ham đi chơi lang tháng. Cón đói không được bú, khóc ghê quá. Các bà không chịu được, lại kêu với Ngọc hoàng, Ngọc hoàng bèn lấy lại vú ở thắng đàn ông, lắp lại cho đàn bà. Từ đó, thằng đàn ông cứ trông thấy vú đàn bà là nhìn chăm chăm và đòi chốp lấy. Vì, vú của nó, nó đòi lại ."
THANH TỊNH
-' độc tấu của Thanh Tịnh bị Đoàn phú Tứ chê là ' bồi bút, cu-li bút' , hạ thấp ...
Tôi quen Thanh Tịnh từ hồi làm Tổng tập văn học Việt nam (tập 30A+ 30B.) Tôi mượn một số truyện ngắn của ông trong tạp Quê mẹ. Ông cứ cảm ơn tôi mãi về chuyện này.* Thực ra, đó là chất lượng trong các phẩm của ông. Tôi rất thích tập truyện Quê mẹ. Ông viết rất hay về những người đàn bà nhà quê hiền lành, chất ph1c, ở một miền sông nước miền Trung. Văn của ông thường ẩn giấu một nụ cười hóm hỉnh, kín đáo, và rất nhân hậu.
-----
* năm 1982, Thanh Tịnh tặng tôi tập thơ của ông,[ với] lời đề tặng: " kính tặng anh Nguyễn đăng Mạnh quý mến, với lòng biết on chân thành." [ký tên Thanh Tịnh.]
Ông sống độc thân ở một căn phòng trên tầng 2, cua khu nhà trụ sở tạp chí Văn nghệ quân đội, số 4 Lý nam Đế. Trong phòng, ông bày la liệt các thứ đồ cổ: bát, đĩa, ấm chén, lọ, ngựa sành, tượng phỗng, lư, đình, lọ, đôn, chậu- không kể tranh ảnh ... Có cả mấy viên gạch cũ mới đem ở Liễu đôi về. Ông còn chỉ cho tôi xem xác ướp một con kỳ đà rất lớn, treo ngàng trên chiếc gương ở phòng toa-lét... Không biết ông kiếm đâu ra được những của ấy. Ông giảng cho tôi nghe: con kỳ đà đã có khả năng dùng răng giữ thuyền rất chắc, như một cái neo sắt vậy. Ông chỉ vào những bát đĩa, ấm chén, bình hoa ...- giảng [cho nghe] đĩa này, đĩa này ở thởi Lý, bát này thời Trần, bình này thời lê ... Tôi chẳng hiểu gì về đồ cổ.
[Còn] Tô Hoài, thì cho là ông bịa , tán ra thế thôi- chứ nhiều bát đĩa kia là ông khuân từ Bát tràng về ...
Thanh Tịnh vốn là một hướng dẫn viên du lịch thời Pháp. Ông có bằng guide du lịch cao cấp, đào tạo ở Angkor, Campuchia. Sau cách mạng tháng 8, ông đưa một đoàn du lịch từ Huế ra Hànội, và dự hội nghị văn hóa toàn quốc, rồi bị nghẽn, không trở về được - vì, đúng lúc , cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Vậy là, ra đi tay không, vợ con bỏ al5i ở Huế.
Ông có lệ, hễ có khách đến chơi, cần trò chuyện riêng= ông lại đốt một nén hương. Ngửi thấy mùi hương, biết có khách; người ta không quấy rầy ông nữa. Nghe ông no1ic huyện, tôi cũng biết được một tí về kiến thức chuyên môn ngành du lịch.
Thời Pháp, có 2 cấp đào tạo hướng dẫn viên du lịch.(guide touriste.) Một là: cấp xứ Đông dương, gồm 5 xứ: Bắc kỳ, Trung kỳ,Nam Kỳ, Cao Miên, Ai Lao. Cấp này phải có bằng thành chung. (diplôme.) Hai là, cấp toàn Dông dương, phải có bằng tú tài. Thi tuyển ở Angkor, Thanh Tịnh thuộc cấp thứ 2.
Quan sát một phong cảnh, phải xác định point touristique. Thí dụ: đứng ở quầy bán hoa, trông sang Bách hóa tổng hợp, mà nhìn hồ Hoàn kiếm, là point touristique tốt nhất- bao quát được toàn cảnh, cả các di tích.
Lại có saison touristique. Thí dụ : lăng Minh Mệnh, thì xem vào mùa thu, mai vàng nở đẹp. Lăng Tự Đức thì xem vào mùa hè, sen nở trong hồ. Lại còn temps touristique, cảnh này ban đêm, cảnh kia xem ban đêm, cảnh kia xem vào buổi chiều.
Thanh Tịnh cũng thích nói chuyện lịch sử, chuyện cổ sử. Và, tôi để ý, thấy ông thích lời nói hay, những cách diễn đạt thông minh, thù vị. Ông nói : Hoàng minh Giám hay Phan Anh có đưa sang Pháp mấy mũi tên đồng của ta có từ thế kỷ trước công nguyên. Lúc ấy người Âu châu vẫn còn là con vượn có đuôi. Tên không bắn bằng cung, ná; mà, bằng súng, bắn đi hàng loạt, như những viên đạn nhọn. Không phải tên bịt đồng, mà, là đạn hình mũi tên có ngạnh. Hiện nay, chưa hiểu bắn bằng cái gì, súng gì. lại có đạn đá nữa, Boris Polévoi nói: " Một dân tộc đúc đạn đồng chống giặc là một dân tộc quyết chiến. Nhưng khi họ ngồi đẽo những viên đạn đá, để đánh giặc thì thôi, kẻ thù chỉ có đi về."
(...) - tạm lược 14 dòng- BT.)
Ông kể chuyện vợ chồng Charlie Chaplin thăm Huế. Họ nói về cái nón Huế. Người tây có parasol, parapluie, paravent. Cái nón thì có đủ cả, che mưa, che nắng, che gió. Nó lại là cái quạt, tạo ra gió nữa. Bà vợ nói thêm : nó còn che được sự thẹn thùng của cô gái Huế.
Thanh Tịnh rất khoái, khi khai quật được đâc điểm của 3 thế hệ người, một cách ngắn gọn, và dùng toàn vần đ. ' trẻ đi đàn -- lớn đi đôi -- già đi độc '. Sự khái quát này, chắc có liên hệ đến số phận của bản thân ông. Vì, có chuyên môn hướng dẫn du lịch- mỗi khi có khách nước ngoài là nhà văn sang thăm, cần đi tham quan- ông lại được hội Nhà văn nhờ giúp. Không phải chỉ vì ông biết cách giới thiệu những đền đài, thắng cảnh, một cách ngọn ngành, đâu ra đấy- mà - vì ông cũng biết đối đáp với khách văn chương-và, khôn khéo biết cách tháo gỡ trường hợp khó xử. Về mặt này, Thanh Tịnh cũng láu lỉnh, tinh quái ra trò.
Một lần, ông đưa Boris Polévoi đi thăm đền Bà Triệu .(Thanh hóa.) Xem phía ngoài xong rồi, Polévoi muốn vào xem hậu cung có tượng bà Triệu. Thanh Tịnh nói với khách, ông ta xin phép vào trước xem thế nào đã. Thanh Tịnh nhìn thấy mấy tay dân công đang nằm ngủ, cởi trần, phơi quần lót (slip) ngay trong hậu cung. [Quả là] tởm quá, không thể để bà Polévoi vào thăm được. Ông nòi với nhà văn Nga :" Người ta Việtnam chúng tôi có lệ " kính trọngThần như lúc còn sống, bà Triệu là con gái chưa chồng- nên, nếu là bà Poéevoi thì mới vào được. Ma 2 chỉ [ngày] 15, mồng 1 [âm lịch] mới mở cửa."
Về sau, Polévoi đi thăm đền Hai Bà Trưng- ông đem theo 3 bó hoa, tặng hai bà 2 bó, còn 1 bó thì nhờ 2 bà đi thăm và tặng bà Triệu.
Thanh Tịnh ở ngoài Bắc, không lấy vợ, vẫn chung thủy với bà ở trong miền nam. Sau 1975, ông trở về, vợ ông đã lấy chồng khác, con ông thì đi ngụy quân [VNCH], cũng không tha thiết gì tới ông cả. Ông lại quay trở về Hà nội, sống độc thân ở 4 Lý nam Đế như cũ- và, có câu thơ cám cảnh thân phận:
Ra đi mấy chục năm trường
Ăn cơm tập thể nằm giường cá nhân
THƠ THANH TỊNH
Cuộc đời buồn thế , mà ông hay nói chuyện vui, Khi về quê, người ta bảo ông về làng mà ở. Đáp:" Bây giờ nhà tổ không cỏn, nhà ở cũng không,'nhà tôi' cũng không, đã thành 'nhà người ta' mất rồi!" Ông đọc cho tôi nghe một vế câu đối, không biết do ông đặt ra, hay là người ta thách ông. Về câu đối, chưa có ai đối lại được:
Nhà văn, nhà báo, nhà giáo, nhà thơ, cả bốn nhà đều không nhà ở
Thanh Tịnh đúng là [làm đủ cả] 4 nhà ấy, nên không có nhà cửa gì cả. Ngồi với ông hôm ấy, ngày 19.9.2082, ở 4 Lý nam Đế, ông còn kể tôi nghe nhiều chuyện vui. Tôi còn nhớ mấy chuyện, như sau :
-Trong tập' Những người thích đùa', có 1 truyện không được dịch. Có một anh muốn tự tử, dùng nhiều cách không chết được, vì mua phải toàn đồ rởm: dao rởm, thuốc độc rởm, giấy thừng thắt cổ rởm. Có một người mách [nước], có một cách chết ngay, chết chắc chắn; đọc báo'Nhân dân' liền 3 ngày.
-Có người thắc mắc, đến chất vấn Võ văn Kiệt:" Sao Thanh Nga trước 1975 đóng vai chống cộng mà nay lại cho đóng vai Hai bà Trưng?" Võ văn kiệt trả lời:" Hay là mời bà Nguyễn thị Tháp, Nguyễn thị Định đóng vậy."
- ở khu phố ông, người ta bắt được một thằng chuyên ăn cắp xe đạp. Họ bắt nó biểu diễn mở các thứ khóa. Các loại khóa ngoại tốt nhất, nó đều mở được hết. Hỏi nó:
" khoá nào mày thấy khó mở nhất, không mở được?" Nó trả lời:" khoá Việtnam."
Vì xe khóa rồi vẫn đứng nhìn. Mà, chính chủ nó cũng không mở được, Phải 'dỗ' [vỗ] mạnh xe mấy cái mới mở được."
-Anh có biết thế nào là chủ nghĩa xã hội khoa học không? Khoa học thì phải thí nghiệm. Khoa học khác thì thí nghiệm trên loài vật. Còn chủ nghĩa xã hội khoa học thì lại thí nghiệm trên loài người.
Một lần , ông đưa mấy nhà văn Tây đi du lịch. Họ nghĩ ra cái trò, thì kể chuyện tiếu lâm, xem chuyện nước nào hay hơn. Thanh Tịnh kể chuyện này:
"Ngày xưa đàn bà vừa đẻ con, vừa phải cho con bú, vất vả quá, trong khi thằng chồng chẳng phải làm gì, chỉ đi chơi. Các bà kiện lên Ngọc hoàng đòi cho xử công bằng. Ngọc hoàng bèn lấy vú đàn bà lắp cho đàn ông. Chồng phải cho con bú. Nhưng,m thằng đàn ông ham đi chơi lang thang. Con đói không được bú, khóc ghê quá. Các bà không chịu được, lại kêu với Ngọc hoàng. Ngọc hoàng bèn lấy lại vú ở thằng đàn ông lắp lại cho đàn bà. Từ đó, thằng đàn ông cứ trông thấy vú đàn bà là nó chăm chăm nhìn và đòi chộp lấy. Vì vú của nó, nó đòi lại."
Mấy ông Tây phục quá, đành chịu thua.
Vì tính hay đùa vui, biết làm thơ, hồi kháng chiến Pháp, Thanh Tịnh thường trổ tài làm những bài vè rất vui, gọi là độc tấu- vừa kể, vừa làm điệu bộ, tựa như một thứ kịch vui, chỉ có một vai độc diễn. Trường Chinh, Tố Hữu khen lăm, tác dụng tuyen truyền chính trị rất tốt. Thời kháng chiến, bộ đội ngồi trên bãi cỏ, quanh đồng lửa trại mà xem độc tấu. Thanh Tịnh thì thú lắm. Rất vui mà chẳng cần những màn trang phục gì cả.
Giờ chiến tranh đã đi qua, Thanh Tịnh sưu tập tác phẩm, in thành sách, tạp thơ. Ông tặng tôi. Đọc chán quá ! Vè chứ đâu phải thơ, đâu phải nghệ thuật. Một thứ vè chỉ có giá trị tuyên truyền nhất thời, không phải nghệ thuật, thì làm sao có giá trị lâu dài!
Trong cuốn Chủ nghĩa Mác và văn hoá Việt nam, Trường Chinh nói: tuyên truyền cao đến một mức nào đó thì tuyên truyền trở thành nghệ thuật. Làm gì có chuyện ấy ! Tuyên truyền cao đến như độc tấu của Thanh Tịnh thì cũng vẫn chỉ là tuyên truyển.
Thanh Tịnh là môt trong những nạn nhân bi thảm nhất của lý luận văn nghệ Trường Chinh.
Hồi ấy, độc tấu Thanh Tịnh bị Đoàn phú Tứ chê là bồi bút , cu-li bút, hạ thấp nghệ thuật, thành thằng hề. Thanh Tịnh trả lời : nếu có thể làm cho lính trong kháng chiến được vui, thì, tôi sẵn sàng làm hề, loại hề bét nhất, 10 lần hề cũng được.
Nói thế không sai, thậm chí còn thể hiện nhiệt tình yêu nước, nhiệt tình kháng chiến, rất cảm động của Thanh Tịnh. Nhưng không nên chỉ lam vè. Phải làm nghệ thuật nữa chứ .
. Cụ Hồ [chí Minh]làm thơ tuyên truyền, nhưng đồng thời cũng làm thơ nghệ thuật. Ông cụ phân biệt rất rõ tuyên truyền và nghệ thuật.
Hồi ấy, Trường Chinh khen độc tấu Thanh Tịnh lả loại khinh binh, xung kích- và, ra sức cổ vũ. Đúng là lòng yêu nước của Thanh Tịnh, thì thật cảm động- nhưng ông không tỉnh táo.
***
Thanh Tịnh qua đời , dễ đã hơn 10 năm rồi. Không biết cái kho đồ cổ của ông nay còn không?
Không biết người ta giữ cái phòng ông ở lam lưu niệm không ?
nguyễn đăng mạnh
LÁNG HẠ, 10.6.2007.
< Sđd- tr. 241- 244>
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét