hồi ký nguyễn đăng mạnh-
phổ biến hẹp- hànội 2008
nguyễn công hoan:
" con đường nghệ thuật không tự giác"
hồi ký nguyễn đăng mạnh
Nguyễn công Hoan là người cùng làng với vợ tôi, và, có họ với vợ tôi: làng làng Xuân cầu, huyện Văn dũng- ngày xưa thuộc tỉnh Bắc ninh, ngày nay thuộc tỉnh Hưng yên.
Tôi nhớ Nguyễn công Hoan nói đùa:
" Nếu nói chuyện nhãn, tôi nhận quê ở Hưng yên; nếu nói chuyện văn chương, tôi nhận quê Bắc ninh."
Nguyễn công Hoan mất lâu rồi. Lúc ông còn sống, tôi chỉ được gặp vài lần, khoảng 1967- 1968. Mỗi lần, tôi cùng họp với ông ở Viện Văn học, ông tỏ ra rất ghét Vũ đức Phúc. Ông nói anh Phúc viết để cho cấp trên xem thôi- ông cho rằng những người viết văn học sử, chỉ thấy hiện tượng, mà, không giải thích đúng đắn- vì không hiểu hoàn cảnh lịch sử gì cả.
Thí dụ, nói về nhà văn Vũ trọng Phụng phức tạp: hiện tượng thì đúng; nhưng lý do vì sao? Vũ trọng Phụng viết đủ các thứ báo : Nhật tân, Tiểu thuyết thứ bẩy, Hànội báo, Loa, Tiểu thuyết thứ năm, Sông Hương... Bấy giờ, một tờ báo ra đời đều phải tìm con đường hấp dẫn độc giả. Vũ trọng Phung bị lôi kéo, viết cho Hànội báo, , Tiểu thuyết thứ năm, Sông Hương, thì khiêu dâm (Giông tố, Thị Mịch, Làm đĩ), nhưng khi viết báo Tiểu thuyết thứ bẩy, thì lại không khiêu dâm. Mât thám biết ngay: [mật thám] Vũ trọng Phụng sao lại nghèo? [mà làm] mật thám thì viết văn làm gì?
Phân tích tác phẩm, phải hiểu tác phẩm viết năm nào, năm ấy như thế nào mà có tác phẩm ấy. Thí dụ, năm 1935, trong Nam bộ, nó bỏ kiểm duyệt- ở Bắc, thì đến năm 1937 mới bỏ. Từ 1937 đến 1939, viết tự do. Kiểm duyệt báo, nếu cần, chỉ gọi cho nhà báo lên 'xạc' thôi. Tác giả thì tha hồ. Vì thế, tiểu thuyết lịch sử Đề Tham, Hàm nghi ra đời. [Thống sứ] Châtel sang Việt, hướng thanh niên vào phong trào thể thao, thể dục. Tôi [NCH] viết Tinh thần thể dục.
Nhân hẹn Nguyễn công Hoan ở đấy, tôi tranh thủ hỏi mấy câu:
[NĐM]: " Hồi Hải Triều và Hoài Thanh tranh luận với nhau chung quanh tác phẩm 'Kép Tư Bền' của bác, bác có đọc họ không?"
[NCH]: " Họ viết trên báo địa phương [Huế] tôi đọc làm gì?"
[NĐM]: "Thế hồi ấy, bác tự thấy mình là' vị nhân sinh' hay 'vị nghệ thuật'?"
[NCH]: " Tôi chỉ viết cho hay thôi, Các báo mời viết, gợi đề tài này khác, thấy đề tài nào hay, thì viết. Tôi không phục vụ chính trị, chỉ phục vụ nghệ thuật thôi." Ông nói tiếp: " Họ đấu tranh với nhau, chỉ lấy mình làm một cái cớ thôi. Hải Triều hồi ấy có mời tôi vào Huế, để tiếp xúc với độc giả'Kép Tư bền' và ký tên vào sách cho những người đọc mua. Ban ngày tôi ở chỗ Hải Triều, hiệu sách hương Giang, ban đêm, tôi về ngủ với Hoài Thanh. Ban ngày ở với thằng' vị nhân sinh', ban đêm ở với thằng 'vị nghệ thuật'."
Nguyễn công Hoan quan niệm chuyện đời, chuyện văn, rất đơn giản:
[NCH]: " Năm 1928, 1929 tôi bắt đầu viết truyện ngắn . Hồi ấy ở Lào Cai, thấy tôi hay đùa, Tương Huyền- anh [ruột] Tam Lang, bảo tôi viết. Tôi từ chối.Hắn nói "mày không viết, tao đánh" Tôi viết 2 truyện đưa Tương Huyền xem. Tương huyền nói: " Thế này là xã hội tiểu thuyết, chứ còn thế 'đéo' nào nữa ". Hồi ấy, do giáo dục gia đình, và, do tiềm thức mà viết, thế thôi. Không ai nghĩ sau này thành nhà văn. Cứ ấm ức, hậm hực viết ra cho thoải mái. Tôi tán thành
'nghệ thuật vị nghệ thuật' của Hoài Thanh. Các nhà nghiên cứu cứ quy ý thức này, ý thức kia, sai cả."
Ông nói:" Ngày nay tòa sọan báo là 'một tòa không soạn'. Ngày xưa , toà sọan là phải soạn, cứ ngồi tán với nhau, thấy gì hay, là viết. Thí dụ: Hỏi Vũ trọng Phụng viết 'Vỡ đê', Ngô tất Tố nói" Thằng Phụng viết thế nào [được] về nông
thôn. Để tôi viết cho mà xem". Thế là Ngô tất Tố ra đời.
Về cuốn 'Bước đường cùng', tôi được đề cao quá. Người ta giải thích, do tôi có ý thức thế nào đó mới viết ra thế. Tôi ngượng quá. 'Bước đường cùng' và 'Tắt đèn'[Ngô tất Tố] viết, không có ý thức đả đế quốc, phong kiến gì cả. (tiềm thức có thể có). Chúng tôi chỉ muốn viết tiểu thuyết phong tục (roman de moeurs). May làm sao mà lại chống đế quốc, phong kiến !
Tôi thích truyện ngắn hơn. Còn 'Bước đường cùng', thì thường thôi. Kháng chiến, mất bản thảo, trong thành còn giữ được một cuốn. Có thằng nó in ra. năm 1954, ta vào thành, in lại. Tác phẩm tồn tại đến ngày nay là do thầ,[mà] tôi thành ra nổi tiếng. Lý do: rất đơn giản.
Người dân nói:"Trăm nghìn người mới có một." Mình lại nói: "rường hợp ca biệt". Tiếng iệt rất trong sáng, dễ hiểu. Sao cứ bịa ra những tiếng khó hiểu. Nhiều tiếng của nhân dân, bây giờ chắc nhiều người không biết nghĩa là kiểu 'tại sao gọi là 'bít tất','mọi nhẽ' là gì, mọi nhẽ nghĩa như 'vân vân' ..."
Nghe Nguyễn công Hoan nói, thấy ông không suy nghĩ điều gì sâu sắc- ông hay nói: "đơn giản thế thôi", hoặc, do "gặp may" hay, do "tiềm thức". Mọi sự đối với ông rất đơn giản. Và xem ra, ông chẳng coi cái gì là quan trọng cả. Thích gì viết thế. Thấy gì hơn thì viết. Cứ theo bản năng, theo thói quen mà ngang tạt ngửa, khi viết truyện ngắn, khi viết truyện dài, khi viết truyện tình, khi viết truyện xã hội, khi trào phúng, khi nghiêm trang, khi lãng mạn, khi hiện thực.
Rồi thấy cái gì bở ăn, cứ làm tới, đâm ra - nói như Hoài Thanh, " nói dài, nói dai, nói dại". Cho nên lúc thành công, lúc thất bại. Mà thành công hay thất bại, hình như ông cũng chẳng biết tại sao.
Tôi gọi thế là con đường nghệ thuật không tự giác. (itinéraire inconscient).
Tô Hoài cho tôi biết:
" Hồi đầu kháng chiến, cụ Hoan phụ trách dạy văn hóa trong quân đội, ở chỗ sơ tán, cụ 'nhảy dù'* khiếp lắm ! Trong cuộc chỉnh huấn 1952, tôi gợi ý cụ kiểm thảo chuyện ấy- cụ đấu tranh tư tưởng dữ dội, mồ hôi trán chảy ròng ròng..."
-----
* quan hệ nam nữ bất chính. (BT)
***
Nguyễn công Hoan có một cô con gái cũng viết văn, bút danh Lê Minh.(tên thật Nguyễn thị Hồng). Lê Minh rất đanh đá, và, có nhiều việc làm rất vô lối. Chẳng hạn, chị tập hợp in lại những bài của nhiều người viết về Nguyễn công Hoan,
' chỗ nào khen giữ lại, chỗ nào chê cắt đi'.
Tôi có một lần, hướng dẫn một cô làm luận án thạc sĩ tiểu thuyết của Nguyễn công Hoan. (một số cô khác làm về truyện ngắn). Cô này tên là Bùi thị Hoài, tôi giới thiệu [cô]Hoài tới Lê Minh để mượn sách. Lê Minh buộc [cô Bùi thị] Hoài;
' làm luận án phải do [Lê Minh] hướng dẫn.
Rất chướng và rất hách [xì xằng]!
Thấy vậy, tôi bảo [cô Bùi thị] Hoài không đến gặp Lê Minh nữa, tiểu tHuyết Nguyễn công hoan, thực ra không khó [kiếm] lắm!
Nguyễn công Hoan- nếu còn sống- chắc cững ớn cô con gái mình lắm!
nguyễn đăng mạnh
LÁNG HẠ, 21-1-2007
(sách đã dẫn: tr. 187- 189)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét