nhớ nơi kỳ ngộ: bùi kỷ, dương bá trạc
hồi ức : lãng nhân
BÙI KỶ
Nhiều lần đến số 7 đường Larrivé thăm ông Trần [ trọng Kim] xong, tôi hay tạt qua số 11 là nơi cư ngụ của thân huynh bà Trần [ trọng Kim] , ông Bùi Kỷ, nhưng ít khi được gặp ông, vì ông thường đi vắng, người nhà không biết ông đi đâu.
Ông là dòng dõi, 4 đời đại khoa, mà riêng tôi kính trọng, vì ông có khoa mà không hoạn : khi đỗ phó bảng xong, ông không ra làm quan, nên được sung vào phái bộ tham quan nước Pháp. Ông lưu lại bện đó mấy năm, thấy cảnh đẹp người xinh cũng lấy làm thích thú; nhưng lại nghĩ, nếu mình hùa theo mọi người, ắt chỉ đứng đằng đuôi, chi bằng đem cái phong nhã phương đông ra cho lạ tai lạ mắt, có lẽ hay hơn. Quả nhiên, ông gây được 1, 2 gặp gỡ xứng đáng, thỏa lòng hiếu kỳ trong niềm tự trọng.
Tuy vậy, ông cũng phải tính hồi hương, vì ở phương tây, nhà nho không thể coi tiền tài như phấn thổ, ít đồ thêu bên nhà gửi sang bán cũng chẳng được mấy hơi, thôi thì ta về ta tắm áo ta.
Về nhà,ông dạy học và trước thuật, lấy bút hiệu Ưu Thiên, do câu Kỷ nhân ưu thiên trụy ( người nước Kỷ lo trời sập - vì thấy mây kéo xuống thấp).
Bút hiệu thường dùng để chỉ nguồn gốc, như Tản Đà sinh quán nơi núi Tản sông Đà, hay để tỏ chí hướng như Sào Nam, chim dậu càng Nam. Ưu Thiên cũng ôm một mối lo: một sự đổ vỡ to lớn như trời sập. Ở trong một nước bị trị, lo sự sập trời như lo mất nước, là mối lo chính đáng, là chí hướng siêu quần. Nhưng lo là một chuyện, mà đạt được chí nguyện là chuyện khác. Hình như ông cũng tự nhủ như thế, nên đã giải về chữ lo:
Lo như ai cũng là ngốc thật
Lo trời nghiêng, lo đất chông chênh
Lo chim bay lạc tổ quên cành
Lo cá lội xa ghềnh lạ nước
Hão huyền thế đố ai lo được
Đem gang tay đánh cuộc với cao dầy !
ƯU THIÊN - BÙI KỶ
Lo hão huyền mà vẫn lo, đôi khi nhãng đi để rồi lại lo.
Có buổi sáng phải chấm thi ở trường Cao đẳng, ông ở nhà ra đi thấy giờ còn sớm, nên lững thững trên hè, bỗng thấy dưới 1 mái hiên có 2 người ngồi xổm bên bàn cờ tướng. Thì ra là cuộc đấu trí, ông già chủ bàn cờ bày một nước bí, người khách đang tìm cách giải. Ưu Thiên tiên sinh lo xem trận nước, quên hẳn giờ chấm thi .
Có lần, ông đi chơi ở tỉnh xa, mảng lo nước bài cao, thấp mà quên lo ... lộ phí..., liền đánh điện tín cho giám đốc học chính Bernard vay 100 đồng ( hơn 1 tháng lương tri huyện ) , được đáp ứng ngay, mối lo được giải tỏa.
Ông dạy quốc văn trương Cao đẳng. Sinh viên ở đây đã thành niên, nên được gọi là các thầy. Mấy thầy người Nam vốn không ưa môn này, lại thấy giáo sư khăn xếp, áo the, râu mày, đạo mạo; nên hay trêu chọc. Một buổi, ông vừa vào lớp, đã thấy trên bảng đen có dòng chữ :
Que devient le singe quand il ne chante pas
ông tủm tỉm cười , cầm khăn lau phấn, thủng thỉnh nói:
- khỉ mà không hát thì đến dạy các thầy đây, chứ còn gì nữa !
Sau gần một tiếng đồng hồ, bài giảng hùng hồn đã làm cho các thầy ngồi như thịt nấu đông, và từ đó, trong cử chỉ lễ độ có hàm lòng kính mến, chân thành.
Đỗ Văn và TchyA hay cùng tôi tìm đến ông, để hỏi điển tích, hoặc trình bày một vài thắc mắc về văn học; đôi khi lại mời ông đi tìm thú cầm hoa. Ông không từ chối , có khi lại tranh đài thọ mọi khoản: ấy là lúc có hoạnh tài, mà biến cố này ít xảy ra.
Đối với chúng tôi, ông là người bạn vong niên có phong độ, giàu cảm tình, lúc nào cũng khoan hòa nhã đạm.
Một hôm, tôi nhận được mấy vần ông gửi tới, đọc thấy lời thơ tự nhiên mà gây cảm xúc lạnh lùng :
Hôm qua có bạn rượu lại hết
Hôm nay có rượu, bạn không biết
Cất đi, đợi bạn đến lúc nào
Cùng uống, cùng vui, càng say tít
Say sưa quên cả ta là ai
Còn hơn lúc tỉnh nhớ mà mệt ...
ƯU THIÊN - BÙI KỶ
Sau khi 2 tờ báo Đông Tây và Thời báo bị rút giấy phép, một hôm vào khoảng 11 giờ sáng, ông rẽ vào nhà báo ở phố Nhà Thờ. Thấy chúng tôi đang thu dọn thư tịch, liền lấy giấy bút , viết mấy câu :
Đem bút mực mài viên khối lỗi
Tìm sách đèn gỡ mối giang san
Đố ai trộm được chữ nhàn
Ra ngoài hình dịch, là làng thanh tao.
ƯU THIÊN- BÙI KỶ.
Tôi thưa :
- Ra ngoài hình dịch * đâu phải dễ ạ! Nêu dễ, ông Đào [ Tiềm] đã không buồn cái cảnh đem tâm làm nô lệ cho đời sống của thân hình. Bây giờ đem thân hình phục vụ cho tâm, nên mới thế này đây! Đóng cửa hết báo này đến báo khác.
Ông cười, bảo :
-Thì cũng cứ bướng bỉnh làm theo lòng mình, mới là chơi chứ ...
-Vậy thì, lúc này cũng đã tới giờ. Chúng tôi mời ông đi làm một chầu chả cá ! Cho xứng tâm, mà thân hình cũng thoải mái một bữa ...
Thế rồi cuộc đời xoay chiều, quả dưa bổ đôi, chúng tôi vào Nam, ông kẹt lại.
Đến 1960, nghe tin ông từ trần, tôi kính cẩn mấy vần gởi tới bàn thờ vọng :
Chợt nghe tin điên báo thình lình
Lo xập, thôi ông hết bận mình
Những lúc hàm ca hằng tưởng nhớ
Mấy lời ký-chú vẫn đinh ninh
Đàn thơ còn thoảng hương kỳ dật
Đài giảng chưa quên tiếng lão thành
Ngàn dặm từ đây ngăn cách hẳn
Nghẹn ngào giọt lệ khóc tiên sinh ...
.LÃNG NHÂN-PHÙNG TẤT ĐẮC
DƯỚNG BÁ TRẠC
Năm 1930, khi làm báo ở Hànội,sáng sáng chúng tôi thường lui tới nhà in Trung Bắc ở phồ hàng Bông để coi lên khuôn trang báo, phong hờ cần viết thêm hay xóa bớt nơi cột báo có chổ thừa hay thiếu.
Nơi văn phòng ấn quán, thỉnh thoảng chúng tôi thấy sự hiện diện của một vài vị bỉnh bút của tòa soạn Trung Bắc: cụ bảng Hoàng hay cụ cử Dương [ bá Trạc ] . Chúng tôi cúi chào cho phải phép, rồi rẽ sang bên sắp chữ, chứ không đứng lại thưa, gửi. Các cụ 20 năm trước đã khởi xướng phong trao Đông kinh nghĩa thục chống Pháp. Cụ Bảng thoát được lo tù, cụ cử từng mấy năm Côn đảo, ai chẳng 1 lòng tôn kính. Sở dĩ có sự kính nhi viễn chi, là vì các đã theo chính sách Pháp Viêt đề huề , do báo Nam phong và Trung Bắc đề xướng , chính sách mà ngày nay, chúng ta gọi là chiêu hồi.
Thập niên 20 vừa qua đã được đánh dấu bằng bản án Phan bội Châu ( 1924), đám tang Phan chu Trinh
( 1926) và vụ chém Nguyễn thái Học ( 1930). Mối xúc động đang âm ỉ trong lòng nhân dân, vậy àm cụ bảng viết xã luận chỉ khuyên bỏ hủ tục đốt vàng mã - cụ cử [ Dương bá Trạc] thì hô hào công dân giáo dục bằng những khẩu hiệu vang vang mà không chút thiết thực, làm sao lôi cuốn được ai ?
***
Sau khi thất bại trong nghề báo chí, tôi quay về nhàn cư ở Nam định. Đến 1937, nhân vụ bầu cử viện Dân biểu, tôi mới có dịp hội diện cùng cụ cử Dương [ bá Trạc] , khi cụ cổ động cho ông Phạm huy Lục.
Giữa 2 người tranh cử, ai chẳng bầu cho người có ăn học, chứ ai đầu phiếu cho ông lái pháo ! Cụ cử [Trạc ] khỏi cần du thuyết, ông Lục cũng thắng. Vậy mà rồi ông pháo[ Phạm lê Bổng] đoạt giải, hơn ông Luc một phiếu.
Trong lúc tửu hậu trà dư, cụ cử tặc lưỡi về tình đời đen bạc, kẻ hậu sinh này tìm hiểu tâm sự bậc đàn anh, mà bấy lâu mình đã nghĩ lầm, qua lối hành văn khoa trương ( hyperbole) nhưng ba tấc lưỡi mà gươm mà súng , một ngòi lông mà trống mà chiêng : thời làm cách mạng, cụ lấy tên là Dương Thiếu Niên, mong thổi một luồng gió kiêu hùng vào lớp trẻ; nhưng rồi thất bại liên tiếp, buộc phải ngậm ngùi mà hòa dịu với đời.
Bây giờ đêm đã khuya , khách đã vắng, cụ viết tặng 1 bài :
Gặp nhau trên giấy tự bao ngày
Mừng mặt bây giờ mới bắt tay
Cao ngất hào tinh muôn trượng núi
Bay tung văn tứ chín từng mây
Giang sơn Lô Tản đồng tâm mấy?
Nhân vật Côi Hoàng cự phách đây !
Nhiệt huyết kiếm đâu đài múa vảy
Nghị trường, vai ấy cũng hay hay ...
DƯƠNG BÁ TRẠC
Tôi đứng lên cảm tạ thịnh tình, nhưng xin chỉ lĩnh 2 câu đầu và 2 câu cuối, còn 4 câu giữa không dám nhận vì không xứng đáng ...
Cụ cười phá lên:
-... mấy ông ( báo) Phong hóa thường giễu tôi : văn kêu như vỏ thùng rỗng. Có kêu mới có tiếng
vang , còn nghe hay không thì tùy, miễn là kêu lên để khích lệ. Tôi kể ông nghe câu chuyện Trạc nhé : ông nhớ ông giáo Nghi chứ !
- Vâng, khi trước ông dạy ở trường Bờ sông, có tiếng là ăn khỏe, uống khỏe hơn người, lại có tài hùng biện ...
-Đúng thế . Nhưng đặc điểm của ông là ít khi chịu chi tiền, nên người ta thường giễu là tướng Trạc. Trạc là tiếng trong làng cờ bạc, có nghĩa là chịu, không trả tiền ngay, thiếu lại, do chữ trái, đọc theo tiếng Quảng đông.
Thì, một hôm, ở dưới xóm, ông giáo Nghi đang trổ tài hùng biện, thao thao bất tuyệt, mấy ông bạn ghé tai tôi - vì tôi cũng dự trong bữa ấy - yêu cầu làm bài hát nói để cô đào Mộng Hoàn tặng ông tướng Trạc. Tôi viết đùa :
Trong thiên hạ ai bằng thằng Trạc?
Sinh ra đời chỉ trạc đời chơi!
Chẳng trạc danh trạc lợi như ai
Mà cao đạo hơn người, là chỉ trạc...
May trạc được, chẳng khoe khoang vì được
Rủi trạc thua, không tức bực vì thua
Được hay thua cũng chỉ trò đùa
Trên sân khấu đóng vài trò tướng Trạc
Trạc cho non phải chuyển, cho biển phải đầy,
cho cuốn gió tung mây, cho chọc trời quất nước
Trạc xong rồi mà tâm tính vẫn như-như
bảo ông thằng Trạc, ông ừ ...
DƯƠNG BÁ TRẠC
- Cử tọa vỗ tay cười to hơn cả là ông giáo Nghi. Nhưng hả hê nhất thì là tôi , vì giải được tâm tình. Ông xem đấy, quấy nước chọc trời, chẳng có lúc đấy ư ? Thì bây giờ cũng thế này đây có sao đâu. Ộng đừng quan tâm về muôn trượng núi, chín từng mây, miễn là giữ được máu nóng đem vảy nơi vũ đài ...
Tôi dạ dạ, vâng vâng, khi từ về không dám đưa bài thơ cho ai xem. Nhưng từ đấy cụ Dương [ bà Trạc] trở thành bạn vong niên của tôi và mỗi lần có dịp xuống Nam [ định ] , thế nào cũng ghé qua tệ xá, câu đầu tiên khi để chiếc ô nép vào tường , là :' Tắm cái đã!'. Rồi cụ giải thích:
- Chả là khi trước đi cách mạng, anh em bảo nhau : ' phải tập ở bẩn cho quen để chuẩn bị lúc vào tù, khỏi thấy khó chịu vì ngứa ngáy . Bấy giờ thì trái lại, phải tập ở cho sạch, cho cái bẩn khỏi vương mình nữa. Cho nên' tắm cái đã ' là đầu câu chuyện chúng mình với nhau ' .
***
Thế rồi, thời thế đảo điên, khác hẳn dự đoán của mọi người. Người Nhật đề xướng lịch trình Đại Đông Á làm mưa làm gió từ nam ra bắc, người Pháp nép mình cầu hòa.
Một hôm, tôi đến phố Sinh Từ * thăm cụ cử [ Dương bá Trạc] đã được người Nhật đem đi Chiêu Nam
( Singapore) dự trù lập ở đó một nhóm chính khách Việtnam cầm đầu một cuộc đảo chính.
Ở bên đó vài năm, không ngờ cụ nhuốm bệnh, rồ tạ thế vào ngày 10- 12- 1944. Nhà đương cục Nhật cho hỏa thiêu, rồi gởi tro về Sài Gòn. Song ở đây, không có ai nhận. Sau Nhật phải đưa ra Hànội, trao cho ông em cụ là giáo sư Dương quảng Hàm ..
Máu nóng vảy trên vũ đài - ở Singapore -chắc rằng ở cõi suối làng mây, cụ bao giờ cũng vẫn tâm tình như thế !
-----
* nay là phố Nguyễn Khuyến, Hànội. (BT)
( sđd : trang 88 - 95 )
lãng nhân
---
* Đào Tiềm: Qui khứ lai - lý tự dĩ tâm vi hình dịch ... ( LN chú thích ).
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét