tháng hai buồn đọc lại lỗ tấn / hoàng vũ đông sơn - 5

                               tháng hai buồn đọc lại lỗ tấn :
                    bún thang từ thức chất đến huyền thoại 
                                                            hoàng vũ đông sơn 




     Mỗi khi gia đình  sum họp để tiễn một người đi hay dón một người về, người miền bắc có thói quen tổ chức một bữa bún thang.   Nếu cuộc chia tay  hay trùng phúng đó lại rơi vào mùa đông  sớm nhất là chớm thu có những chiếc lá vàng rơi lả tả xuống sân vườn cho gió cuốn đi để đối cảnh sinh tình : Trận gió thu phong rụng lá vàng / Lá rơi tường Bắc  lá rơi sang  thì món bún thang càng tuyệt.

        Lá vàng rơi là định luật của trời.  Lá vàng có rơi nhiều thì chồi non lộc biếc mới có chổ có nơi để phát triển mạnh mẽ cho cây sớm lên đại thụ.   Người xưa bảo không sai : Thu liễu, Đông tàng, Xuân sinh, Hạ trưởng .   Trong cái chu lưu bất tuyệt, bất  biến hàng năm  đó, bát bún thang nóng hổi  nghi ngút toa hương trước thu phong, trước đông phong sao mà tuyệt vời, sao mà ấm cúng đến thế. . cái ấm cúng củ gia đình làm ấm lòng người đi, an lòng người ở để chờ người  lữ thứ sớm quay về.

    Bún thang lá món  ăn cầu kỳ, mất nhiều thì giờ để chuẩn bị và thực hiện.  Chỉ có những người mẹ hiền, người  đảm mới dám lý tới món bún tháng.   Làm sao  để bát bún thang mang đủ dáng vẻ thanh-nhã-đạm của miền bắc.  Trong bát bún thang gói trọn cả tình quê hương đất nước, tình cha mẹ, vợ con., em, cháu...
và ngũ hành hoá sinh sinh tạo nên khí vị: hương gấy mùi nhớ.

     Nhưng bún thang có ở cái nôi dân tộc ta từ bao giờ ?  Người miền bắc ai cũng đều cảm nhận được cái hương vị đậm đà ngọt ngào thanh cảnh đó.  Mà bắt giải thích theo kiểu tầm nguyên thì thật là khó .  Nếu như có người ngoại quốc nào  chịu ăn chịu chơi, sau  khi thưởng thức, rồi nêu thắc mắc :

    " Bún thang là gỉ ?"
    "Tại sao lại gọi là Bún thang ?"
    Người việt ta, trừ cụ Ấm Hiếu, khó mà lý giải  vắn tắt cho họ thông ngay được.  Vì ở 2 cuốn từ điển cổ như Đại Nam quốc âm tự vị/ Huỳnh tịnh Của và  kim như Việtnam tự điển /  Khai trí tiến đức đều tách ra từng tự để thích nghĩa.
    trong Đại nam quốc âm tự vị  /  Huỳnh tịnh Của : 
    " Bún: bôt sợi, bột làm ra sợi ( tr. 77 
    " Thang: nước nóng ( tr. 367)
   và Việtnam tự điện / Khai trí tiến đức :
    " Bún: bột gạo làm thành từng sợi ( tr. 60)
    " Thang : nước nóng ( tr. 550)
   cũng ở  trang 550 này, Việtnam tự điển ghi thêm : "  Món ăn bằng bún chan nước, dùng nước nóng, mùa rét ăn thang".

     Các cụ thi nhau soạn tự điển để chú giải những điều thiên cao địa  viễn, nhưng với bún thang, món ăn chân quí của người mình - các cụ lại vắn tắt quá.  Ý hẳn  các cụ cho rằng : " miếng ăn là miếng tồi tàn" mà không thèm lý tới một cách triệt để.
     Để tìm cội nguồn bún thang ở các sách nữ công gia chánh, dĩ nhiên chì là công cốc.  Còn về  thể cách thực hiện và trính bày bát bún tháng của các nhà , thì mỗi người bàn một cách.
    Đi kiếm tìm ở ngoài mãi cũng chẳng đâu vào đâu, giống như cảnh:  đi chơi cho biết Đồ sơn -  cuối  cùng đành phải trở về nhà để hỏi nhà mình vậy.   Bụt chùa nhà  không thiêng, nhưng ngặt quá.!

     Vấn nạn về bún thang được các đấng   hậu duễ của Cao quốc tổ mẫu Âu Cơ , không riêng gì bàn dân thiên hạ mà kể cả vợ con , em, cháu trong nhà , cũng đều không ứng cách thích nghĩa của 2 bộ tự điển trên.  Rồi họ cũng lâm vào cảnh lúng túng:  " sư cãi sư phải vãi cãi vãi hay " , nhưng bún thang   vẫn hoàn
bún thang.  Bún thang  là một thực thể.  Dù bún là chính hay thang là chính  cũng không thể gọi là
  Bún thang, nếu không có gà, có trứng, có thịt heo ...

    Vấn đề ngữ nghĩa của từ của tự đã chẳng thành vấn đề , khi thật mục sở thị  những người yêu thương mình xé nhỏ từng miếng thịt gà, thái nhỏ từng miếng thịt thăn heo ( lợn) , miếng trứng rán  và nhiều thứ nũ ra thành sợi chỉ.   Vất vả từ chợ búa về đến bếp núc khói lửa mịt mù, thế mà họ vẫn tươi rói, vẫn trịnh trọng đặt lên trước mặt ta lần lượt những tô tráng men tinh khiết chất chứa báo tình thương nỗi nhớ ...

       Khi ăn bún thang, thực khách có thể ngồi tại chỗ, ngồi dưới đất, trên giường,  trải chiếu hay trên bàn   ghế kiểu tây phương.  Người phục vụ dâng hiến đến gần... mồm từ tí hạt tiêu, tí mắm tôm xanh, giọt cà-cuống ...  chỉ khổ cho những ai không quen ăn nóng, mà ăn bún thang phải ăn thật nóng mới ngon, mới thú vị
.
    Khác với phở là món ăn  tại cửa hàng cửa hiệu  - ăn phở còn ăn cả cái không khí phở cùng người hàng xứ. Bún thang là món ăn tại gia.  Ăn bao nhiêu cũng được ... Vấn đề là chỗ tùy theo nền kinh tế tài chính gia đình và tùy theo sức chứa của cái bụng.   Người nào thích , có thể ăn thêm rau ghém.  Nhưng chỉ với loại rau duy nhất là rau diếp thái thật nhỏ như sợi thuốc lào, thuốc lá.  Lẫn lộn bất kỳ loại rau nào vào bát bún thang sẽ lạc vị, mất hết cả cái ngon.
    Bún thang bây giờ đã vượt khỏi ngưỡng cửa các gia đình việt, đã  chu du đi khắp dông nam  đoài bắc, đã vượt  cả biên cương để có mặt ở khắp nơi có người việt gốc bắc cư ngụ.  Bún thang ở ngay đất Sài Gòn đã phổ thông đến độ ngang tầm với bún riêu, bún ôc,  canh bún.    Người ta ăn  bún thang hay món  ăn gọi là bún thang  với tất cả  tương đỏ, tương đen, với cả rau muống chẻ ,bắp chuối, giá sống, húng quế, rau răm, rau ngổ.
   Ít khi  nhà hàng chủ quán thấy khách gào cà-cuống.  Hoặc , chủ nhà hàng không có, mà có thì quá đắt, đắt hơn cả ngày xưa, như câu ví von: đắt như thuốc đau mắt của bà lang Trọc  nên khách  không thèm xài; hoặc không biết xài, vì chẳng biết cà-cuống là cái quái quỉ gì .(...) *   Bún thang  cũng nổi trôi theo mệnh nhà, vận nước,
----
 * (...) BT xin lỗi  tác giả, lược bỏ  49 chữ nói về ;  " cái bánh Trôi mà nữ sĩ HHT  " mục sở thực...".   

                                                                 ***

    Bún thang cũng không  có huyền sử đẹp như bánh Giầy, bánh Chưng hay như bánh  Trôi , với 49 chiếc để trên mẹt, trên bè thả trôi sông biển, tượng trưng cho 49 hoàng tử mà  đức Cao tổ quốc  tổ phụ Lạc Long  quân  phái đi  chinh phục những miền đất lạ.  Bún thang có huyền thoại xâu xấu về  món ăn  có liên quan mật thiết đến thịt gà được truyền tụng ở quê tôi, vùng Đông triều.  Huyền thoại này  nghe nói, do một đấng hậu duệ nhà Mạc, chắc là con cháu Tráng vương Mạc kinh Chương.  Sau khi vở Tổ ở  đất Cao Bằng, người họ Mạc muốn sống, phải thay tên, đổi họ, bị chỉ định cư trú theo lệnh của chúa Trịnh.  Ai không chấp hành thì lang bạt, tự đổi họ, thay tên.  Mà mối thù sát tộc với họ Trịnh thì khôn nguôi.

    Chuyện được lưu truyền  ở quê tôi đã khá lâu; nhưng lại là chuyện liên quan đến những nhân vật kiệt hiệt của lịch sử ở một thời nhiễu nhương lắm phe, nhiều nhóm tranh Bá đồ Vương.  Những chuyện quái dị ỡ dãy núi Đông triều quê tôi là vùng bán sơn địa vốn không kiếm. Nửa thế kỷ qua đi, tôi  chưa có dịp về thăm, nhưng vẫn nhớ lỗ mỗ, rằng :

     "... ông Trịnh Kiểm khi còn hàn vi , tức là trước khi trúng tuyển làm nài ngựa cho ông Nguyễn Kim tính tình  phóng đãng, nhà nghèo lại thích  ăn ngon, mẹ con ông toàn xơi thịt gà do ông vồ của bàn dân thiên hạ.
    Khi đắc thế, quyền uy ông lệch đất nghiêng trời, trên ông hiếp  vua, dưới thịt em vợ một cách ngang nhiên  , cũng chẳng ai dám ì xèo nửa  lời.   Miếng  ngon vật lạ của cả xứ Bắc kỳ, nếu ông thích, sẽ vào mõm ông hết.  Nhưng ông lại chi thích món Bún gà.  Tụi đầu bếp  Thanh, Nghệ dâng mãi, ăn mãi; ông cũng chán miệng.  Ông hạ lệnh cho tụi đầu bếp Thăng Long chế tác thử nghiệm.  Có một   Bảng nhãn  là chuyên gia đón gió vào hàng đệ nhất lưu đã hiểu ý siêu đại nhân, bèn  tiểu di cho tụi đàn em đầu bếp dâng lên Chúa một món Bún gà, nhưng được ông đặt cho mỹ từ là Bún Thăng.  Ông cũng chuẩn bị  cả lời khải tấu với Chúa, là : "  Theo Dịch học và những lý giải trong các cổ thư, thì ' Trong mỗi bát Bún Thăng dâng lên Chúa ngự dụng có cả Thiên Huyền Địa Hoàng  , có âm dương ngũ hành... Chúa mà  ngự hàng ngày sẽ Thọ tỷ Nam san, tràng trị vũ lâm, nhất thống giang hồ.  Vì Chúa là Thần nhân Thánh triết, nên sẵn có Văn thành Võ đức, bây giờ  thêm cả Thiên Địa quy nạp vào bụng Chúa, Chúa sẽ điều lý âm dương tuyệt vời, sẽ vô tiền khoáng hậu ..."

     Thọ tỷ Nam san:  Không - vì Chúa  là người nên cũng phải tịch.
     Tràng trị vũ lâm: Không  - vì trên  Chúa  con có vua Lê, dù là hư vị, nhưng vẫn là một thực tại.
     Nhất thống giang hồ :   lại cũng Không -  vì mặt  tây bắc vẫn còn các chi họ Mạc, hở ra là giành  dân chiếm đất, mặt đông nam, có ông Nguyễn Hoàng lăm le  kéo quân ra đòi lại cương vị.  Dân đói khổ kháp  chợ cùng quê, giặc cướp thì ban đêm , các cậu  lính Tam phủ thì   ban ngày. Muốn truyền tử lưu tôn ở ngôi vị Chúa, phải nhớ lời phán bảo của một người đã dâng sớ hạch tội 18 tên lộng thần của triều đình nhà Mạc.   Người ấy đã coi  hôn quân hôn chúa và quan lại tham ô như giặc cướp, lấy uy quyền dọa nạt và lợi dụng câu nhử cũng không xong.   Sai quan lớn có chức danh đem quà đến  biếu dù là nhân danh Chúa , người ấy vẫn khước từ.  Đem lời mật hỏi cũng không  được giải đáp một cách chính thức mà chỉ nói  với tiểu đồng, rằng :  Giữ chùa thợ Phật thì ăn oản . Ngẫm nghĩ mãi lời nói ấy: Thượng phu, Thượng tướng Thái quốc Công thấy rằng món Bún Thăng đúng là linh thực.  Thần thực  Phúc thực, Hỷ thực- vì từ khi xơi Bún Thăng, quả nhiên   là thăng thật, cứ như y là được lộc của trời, nên đã ngồi cả  lên đầu Vua tới 216 năm mơi là ngon lành.

    Chuyện còn kể rằng :

    " ...anh chàng  dịch nha An Nam hơn hẳn anh chàng dịch nha bên Tàu nhiều thứ : Một là,  không phải làm thịt con  đẻ của mình để xé nhỏ tống vào bát Bún Thăng mà vẫn thăng quan tiến chức.  Hai là, có học nên khéo đón ý Vương thượng.  Phe bên phủ Liêu thì cá mè như nhau.  Phe bên cung Vua đàng hoàng, đúng đắn đấy, nhưng lại rét vì Chúa không ưa, sợ nói ra đưa lại ... Ba là, cấu kết   với tên yêm hoạn Phan huy Đỉnh trấn áp  trong ngoài để hắn lam Tham tụng ( Tể tướng), còn ngài ' Dịch nha An Nam, đó là Bồi tụng ( phó Tể tướng -  như phó Thủ tướng ngày nay )...  Sách  Việtnam thông giám đã ghi như thế ..."

    Món ăn , ăn vào đại phát tài, thế tập làm vương, ai mà chả mong chả thích, nên người Bắc hà ngày ấy thi nhau làm Bún Thăng, thi nhau ăn Bún  Thăng để chóng được thăng quan tiến chức , không có viễn kiến gì thì ăn để lấy khước.

    Dư luận  dân gian đường phố đến tai nhà Chúa do quý  vị Lính Tam phủ đưa vào.  Chúa phán quở
rằng:

     " Tụi dân Bắc Kỳ , mi xược quá! Cũng muốn  thăng như ta sao? Giỏi lắm, khéo lắm, ngon lắm, ta cũng chỉ cho làm bồi tụng hầu hạ trong  phủ Liêu như Lê quí Đôn.  Đó là  nấc thang  ta cất nhắc cho kẻ trung thành.  Đừng láo !"

    Từ đó, ngoài phủ Chúa, không ai dám gọi là Bún Thăng mà phải biến  âm đi.  Không kỵ húy nhưng vẫn dứt khoát phải đổi, phải gọi trại đi.  đọc trệch ra là   Bún Thang. Vần quốc ngữ bây giờ chỉ phải bỏ đi
dấu á, để ngoài  ý nghĩa là nấc thang, trèo thang lại còn nghĩa la lang thang khắp chợ cùng quê cho đẹp lòng Chúa, cho đỡ ngứa tai gai mắt các thừa sai của Chúa [ Trịnh ] 

   Đã gọi huyền thoại , có nghĩa là rất xa với sự thực.   Một loại tuyên truyền đen để tự đánh bóng mình và bôi nhọ đối thù.   Có thể cái ông hậu duệ nhà Mạc, vì mối thù  sát tộc - không hay chưa  rửa  được -  đã đơm đặt ra ,  đưa vào sách Nam  Hải dị nhân liệt truyện để phịa thêm ra. . Chuyện đúng hay sai, tôi chẳng dám lạm bàn; chỉ biết chắc chắn Bún Thang là một hiện thực.

                                                                           ***

    Thỉnh thoảng :

                                               Trông mâ y Bắc tái buồn ghê 
                                              Về ư - Chẳng được vẫn tái tê lòng 
                                              Nhớ nhà thắp một tuần nhang
                                              Quan san đèo Cả, đèo Ngang mấy từng 
                                                    TÂM SỰ HOÀNG VŨ ĐÔNG SƠN

 Có thân trích bóng ghé vào  hàng quán  bên đường tìm lại chút hương xưa, khó mà ăn được bát thứ 2.  Thế mới biết cái món Bún Thang lại quá là diệu vợi.  Muốn ấm chân  răng một cách triệt để thì các cụ ông phải nhờ đức các cụ bà, các đàn anh, phải phiền tới đôi tay dịu hiền của các đàn chị.

    Dấng danh sĩ nào đã sản xuất ra bài thơ có 2 câu hay đáo để:

                                                 Đi chơi cho biết Đồ Sơn
                                                Trở về mới biết chẳng hơn Đồ Nhà 

    Bún Thang phải ăn tại nhà mới ngon.  Ăn tại  nhà tức là ăn cả cái  không khí gia đình, cả cảnh đoàn viên, sau một thời đi hoang:

                                             Vắng bè  bạn có vợ con 
                                             Xa xôi xã hội vuông tròn quốc gia 
                                                  TẢN ĐÀ
     Cảnh  ấm cúng là cả gia đình quần tụ cùng bưng bát Bún Thang, cùng nhau múa đũa, cùng nhau xì xụp:

                                            Khi vui câu chuyện thêm giòn
                                           Chẳng chồng thì vỡ vợ con con một nhà
                                                  ??? 

    Bún Thang  là món ăn cầu kỳ , mất nhiều công lênh.  Ai là khách được mời ăn Bún Thang, phải tự biết mình đã lọt vào mắt xanh gia chủ, đã có một quá trình tương giao, có độ dày tình thân và được tôn quí.   Vì thường thì nón Bún Thang lại do chính bà chủ  nhà vừa là trưởng ban tổ chức, vừa là  bếp  trưởng và các em gái  đều là bếp viên , phục vụ  viên, nên không thể có tạp khách trong bữa Bún Thang ở các gia đình người miền bắc...

     Chẳng biết Bún Thang có được  liệt vào hàng cao lương mỹ vị hay không và nếu là cao lương mỹ vị , thì cũng  là miếng ăn.   Mà miếng ăn là miếng tồi tàn .  Ngạn ngữ dạy như thế  để khuyên người ta chớ tham lam, quơ quào để rồi nhục đến tông môn.  Về thực chất, nó tồi tàn thật sau vài giờ hay một ngày.
    Ăn Bún Thang tại nhà không chỉ la thưởng thức một món ăn mà còn là thưởng ngoạn một công trình.   Chỉ có cụ Tản Đà là thiết cận nhân tình, nên  Người  đã dạy cho những người có tâm hồn ăn uống, phải nhớ :

                                                 Đồ ăn ngon
                                                Chỗ ngồi ăn ngon
                                                Người  cùng ăn ngon
                                                Ngon ! 
                                                                     TẢN ĐÀ

     Mong rằng dân mỗi ngày mỗi giàu, nước mỗi ngày một khà, để tất cả mọi gia đình Việtnam đều coi món Bún Thang là món ăn thường. [']
                               
                                                                       ( kỳ sau :  buồn vui qua những năm thìn ) 


          hoàng vũ đông sơn
                            BÌNH QUỚI TÂY 29- 1- 1996