nhà văn minh hương : hồ dzếnh / bài : hoàng tấn

                                        nhà văn minh hương : hồ dzếnh
                                                        hồi ký văn học : hoàng tấn



-   trái tim tôi dành cho trung hoa 4 phần, còn 6 phần dành cho việt ...
-vợ hồ dzếnh, nguyễn thị hiền  bị bạo bệnh... để lại ... hồ chính ...  -...mình ở lại em đi ...  chuyện hiểu lầm ... mong tha ...  cố nuôi con... đừng để nó kh...
 -... hỡi việtnam! tôi nghiêng xuống lòng  người... trên luống.. hương thơm ...
-... trên chuyến  đi saigon-hànội, gặp hồng nhật, vợ góa trần trung...  rổ rá cạp lại... lại bền vững ...


            Hồ Dzếnh bước vào làng văn từ 1937, anh không tham gia vào nhóm Tiểu thuyết thứ Bảy, không Tự lực văn đoàn, cũng không có chân trong nhóm  Hàn Thuyên, Tiểu thuyếtthứ Năm.. mặc dù trong Tiểu thuyết thứ Bảy,  Tiểu thuyết thứ Năm, Mùa gặt mới đều đăng thơ của anh.   Những bàit hơ đăng báo àny như một khúc dạo đàu vào văn chương Việtnam.  Phải chờ đến những năm  đầu thập kỷ 40, khi tập truyện ngắn CHÂN TRỜI CŨ  xuất hiện,  đông đảo độc giả mới biết và mở rộng vòng tay đón nhà văn Minh hương * có bút pháp độc đáo này .  Sau đó, một loạt thơ văn tiếp tục trình làng, Hồ Dzếnh được định hình từ đấy.
----------------------
*  Minh hương:   Tàu lai,  có bố hoặc mẹ là  người Trung hoa hoặc Việtnam ( TP ) 
---------------------- 
           Sau khi nhật đảo chính Pháp ít lâu , Hồ Dzếnh từ Hànội vào Saigon, anh đến thăm tôi tại tòa soạn báo Thanh niên mới tại  số 38 J.C. Bosc ( nay Vũ Tùng)  bên Gia Định.   Tôi quen anh biết anh từ đấy, anh bảo:
           " ...  trái tim tôi dành cho Trung hoa 4 phần còn 6 phần trao cho Việtnam , đất nước nuôi dưỡng tôi trưởng thành ".  
           Những bài viết của anh  trong thời điểm này rất quan trọng, được đăng trên  báo Ngày mai, Điện tín, sài Gòn, Thanh niên mới .. .  Chúng tôi mau chóng trở thành tri âm, tri kỷ.   Hồ Dzếnh tá túc ngay tại tòa soạn  Thanh niên mới, anh ít nói, có phần dè dặt, đôi khi chỉ ngồi im lắng nghe cuộc tranh luận về thời cuộc giữa Lê Tràng Kiều, Thiếu Sơn, Hoàng Phố, Vũ Tùng và Nguyễn Tử Anh ...
            Khi Pháp  bày ra cuộc thương thuyết  10 ngày với Ủy ban hành chính lâm thời, thì những thức giả đều  thừa biết, đó  là  âm mưu  Pháp cáo già, tìm kế hoãn binh,  để chờ viện binh.  Theo chỉ đạo của Nguyễn Oanh, lúc này là Xứ ủy Nam Kỳ  phụ trách  tuyên giáo, chúng tôi chuẩn bị rời tòa soạn vào chiến khu ; thì cũng là lúc Hồ Dzếnh chia tay để trở về Hànội.  . Anh nói:
            " Mình phải rút trước khi chiến cuộc xảy ra ở Saigon"
            Chúng tôi mỡ bữa tiệc  nhỏ liên hoan, tôi ra lệnh cho  thủ quỹ xuất qũy 2000 đồng, gọi là trả nhuận bút cho Hồ Dzếnh; nhưng thật ra là muốn giúp anh thêm lộ phí trở ra Hànội.   Từ ấy, chúng tôi xa nhau.
             Sau hiệp định Genève,  từ bến Chắc Băng trong rừng U Minh , chúng tôi xuống tàu tập kết ra bắc.  Tại Hànội, tôi gặp lại Hồ Dzếnh, sau 9 năm xa cách, biết mấy vui mừng !  Tại đại hội thành lập Hội nhà văn Việtnam( 1957) , trong số phiếu bầu Hồ Dzếnh vào ban chấp hành, có lá phiếu của tôi.  Chúng tôi trhường gặp nhau luôn, trao đồi về văn chương, học thuật, lúc này Hồ Dzếnh điềm  tĩnh  hơn và có ý định  gác bút.  Anh kể lại, sau ngày từ  giã Saigon  trước ngày 23  mùa thu năm ấy, Hồ Dzếnh gặp nhiều  gian nan vất vả, thay đổi hàng chục lượt phương tiện, lúc đi nhờ xe bò, lúc cuốc bộ hàng chục cây số, suýt nữa gặp nguy ở Quảng Ngãi,  cuối cùng thoát nạn cũng về tới Hànội. 
             Sau ngày Toàn quốc Kháng chiến, anh vào Liên Khu 4, ở đây gặp thiếu  tướng Nguyễn Sơn,  họa Trần Mộng,  nhà thơ Quang Dũng.   Nhớ lại, đã từng cùng tôi trên gác  ở Hànội năm ấy, anh tâm sự thật cởi mở.  Anh cho biết, tứ 1948, ờ Liên Khu 4, anh quen biết một nữ cán bộ công tác ờ Ban Tuyên truyền.  Tình yêu nẩy nở, sau tiến tới hôn nhân . Ngày tháng hạnh phúc mau chóng trôi qua, cuộc sống gian khổ trong kháng chiến thiếu thốn đủ bề, không khỏi có lúc,  vợ chồng nghệ sĩ này gây buồn phiền cho nhau .  Như hòn đá ném xuống ao, tạo nên vòng tròn, tan biến mua chóng, rồi dằn vặt đời thường lại nhen lên làm vẩn tới hạnh phúc lứa đôi.   Người vợ của  Hồ Dzếnh có tên Nguyễn Thị Huyền , năm 1950 bị bạo bệnh qua đời, để lại một bé trai  4,  5 tuổi, đặt tên Hồ Chính.  Trước khi qua đời,  vợ anh chỉ kịp viết cho chồng  vài hàng chữ nguệch ngoạc,  Hồ Dzếnh đọc lại cho tôi nghe :

               " Mình ở lại, em đi đây.  Mọi chuyện hiểu lầm, em xin lỗi và mong được tha thứ ! Cố gắng nuôi con đừng để con phài khổ  .. ."

               Mắt đăm đăm  nhìn lên trần nhà, như nhìn vào một quá khứ xa xăm, rưng rưng nước mắt,  Hồ Dzếnh đọc cho nghe  bài thơ.  Bài thơ huyết lệ mà anh đọc trước bàn thờ vợ, trong tang lễ :
                             
                                              Tặng em vì biết em yêu
                                          Em còn tin tưởng ít nhiều ở anh
                                               Mùa đời rụng cả lá xanh
                                         Nỗi đau thương cũ nay thành máu thơ
                                                Em ơi, giữa tiệc sông hồ
                                         Hiện lên sống lại mấy giờ bên nhau
                                                 Mất còn có nghĩa gì đâu
                                         Trong vui cao cả, trong sầu mênh mông .

                 Năm 1953,  cháu Hồ Chính lên 4, không may, vì quá suy dinh dưỡng, cháu lâm bệnh.  Lúc này hồ Dzếnh suy sụp tinh thần , nên tổ chức cho phép anh về Hànội để chữa bệnh cho con trai và an dưỡng.
                  Trên đường về  thành, Hồ Dzếnh tự cho mình là hàng thần lơ láo, và nhớ bạn đời, nên anh ngâm nga lại bài  thơ :

                                         Lệ nến đêm qua ứa mấy dòng
                                         Chín hồi chuông nguyện khóc trên không 
                                         Nàng đi, im lặng như nàng sống
                                         Tóc vẫn thơm nguyên, má vẫn hồng .

                  Thủ đô Hànội, từng đoàn xe quân sự chạy khắp phố phường.   Có một số  văn thám  vừa dọa dẫm, vừa mua chuộc, hòng kéo anh về cộng tác .   Nhưng anh khôn khéo, khước từ.   Gà trống nuôi con , bơ vơ giữa kinh thành tráng lệ, anh sống sao đây, và làm sao để sống ?   Anh quyết định vào Saigon tìm n ông anhr uột.  Nhưng Saigon còn  hỗn loạn hơn Hànội gấp bội!  Anh lại quyết định trở ra Hànội.
                Chính chuyến đi này  ,    anh  đã gặp chị   Hồng Nhật, vợ góa  một nhà thơ  nổi tiếng một thời  * . Hai người cùng cảnh ngộ,  rổ rá cạp lại thành vợ chồng.
----------------
*   thi sĩ Trần  Trung Phương, nhà thơ chuyên viết thơ thiếu nhi. Xem thêm trong NHÀ VĂN TIỀN CHIẾN 1930- 1945 /  THẾ PHONG ( Nxb Vàng son, Saigon 1974)  (TP).
--------  -----
                  Có người bạn ra câu đối:

                                        Vợ goá nhà thơ lấy nhà thơ goá vợ.
                 một vị đối lại:
                                        Con nuôi nước Việt, nhờ nước Việt nuôi

                 Hồ Dzếnh, đọc theo  tiếng Quảng Đông  Hồ Dzính , nên có bạn đã  đùa : " ...này  anh Hồ Dzính, dính hồ, và hồ có khi không dính".
                 Cũng tại trên  gác nhỏ trên phố Julien Blanc ( Phủ Doãn sau  này ) hôm ấy, Hồ Dzếnh  sáng tác được  đôi bài .  Tôi bèn đưa cuốn sổ, đề nghị chép lại, anh  đáp:
                " ... quả thực, lúc này mình có phần dao động trước gió bụi kinh thành, tư duy có phần  không trong sáng mấy, chẳng muốn làm gì, kể cà chép  thơ đã sáng tác."
               Nói vậy, sau , anh vẫn chép cho tôi:

                                                 THUỞ NÀO XA ?

                            Có những đêm  ngổn ngang tình kháng chiến
                            Lạc về một thuở hoa hương
                            Không dưng sực tỉnh thiên đường
                            Kẻ du khách nằm mơ đời Lưu Nguyễn
                            Chính mộng đẹp đã làm ta xao xuyến
                            Bướm phiền hoa ngùi xém dưới lề đường
                            Gối nghiêng nức nở đêm trường
                            Tâm sự cuối năm  biết mà khó dập
                            Tro kỷ niệm thời gian chưa kịp lấp
                            Còn nồng cay hương vị thuở nào xa ?

                                                        HỒ DZẾNH 

                Anh tiếp lời:
                " Cuối năm  1953, đầu 54, có người ở chiến khu ra, tôi đã thức trắng đêm để làm thơ -  Bài thơ cuối mùa - bài duy nhất nói lên  tâm tư của tôi sống trong lòng Hànội tạm chiếm, để gửi tặng 2 bạn là Trần Mộng và Quang Dũng ."
                
                Năm tháng trôi đi, Hồ Dzếnh không viết nữa, anh  gác bút thật sự. 
                Hồ Dzếnh  vào làm ở Nhà máy xe lửa Gia  Lâm, anh được bổ sung vào  xưởng cơ khí, anh làm thợ  cơ khí đúc thép.    Đâu đó hơn 10 năm làm công nhân, Hồ Dzếnh là  1 công nhân thực thụ. Lần gặp tôi, anh nói toàn về máy móc, quên hẳn chuyện văn chương.  Khi mối quan hệ Việt Trung không tốt đẹp ,( 1979)  Trung quốc lùa quân  lấn Ải Nam Quan , vào sâu mấy tỉnh phía bắc,  thế là nạn Hoa Kiều trở thánh vấn đề.  Một số cán bộ  lãnh đạo thiển cận soi mói, khiến anh đau lòng, anh trở thành đứa con  ngỗ nghịch trước mắt soi mói của cha mẹ.    Vợ anh, chị Hồng Nhật không còn làm chủ hiệu sách Bình Minh ở góc phố  Trần Quốc Toản + phố Huế nữa,  phải lui về Hòa Mã, trrước cửa số nhà 88 mở quầy bán sách báo lẻ, sống lấy lất qua ngày.   Đôi khi  độc giả bắt gặp một  trung niên mặt buồn so , bán hàng thay vợ, hụ hợ qua ngày đoạn tháng.
              Khi tôi  vào Saigon, nghỉ hưu ,  tôi và anh Hồ Dzếnh vẫn liên lạc với nhau , qua thư từ.   Tâm sự thổ lộ  trên thư, anh như chim báo bão, tiên đoán trước sau gì sóng gió Việt + Trung sẽ  ngưng thổi, hẳn  nạn Hoa Kiều sẽ dễ thở hơn.   Hồ Dzếnh bộc lộ:

              " .. Hỡi nước Việtnam! Tôi nghiêng lòng xuống người, trên luống cày mà hương thơm còn phảng phất , vì tôi đã từng uống nước, nói tiếng  của Người, vì tôi thề, yêu người trên bậc tuyệt vời của tôn giáo.   Trên dải đất  súc tích  những tinh hoa của văn chương, những công trạng lịch sử, tôi còn ghi cả những bóng dáng người xưa mà tôi thương yêu ..."

              Hồ  Dzếnh  yêu thương đất việt, nơi anh được sinh ra. Tình cảm sâu lắng từ thuở ấu thơ, chính là tình cảm hệt tình mẹ và con vậy.  Anh đã lớn lên trong lòng mẹ, người mẹ Việtnam cần cù, lam lũ, chất phác, thủy chung.  Anh cũng yêu tha thiết  Trung Hoa, quê nội.  Nào mảnh đất Chiết Giang, Thiểm Tây, Tô Châu, Hoàng Hà .. tuy chứa lần đặt chân tới, nhưng đã làm tâm hồn ANH giàu tình cảm  sôi động:

                                                Tô Châu lới lớp phù kiều
                                        Trăng đêm Dương Tử, mây chiều Giang Nam ...
  
            ... Trên giường bệnh, Hồ Dzếnh viết gửi tới tôi  lá thư đề cập mối quan hệ Việt+ Trung được giao hảo trở al5i, vì anh yêu 2  quê  nội, ngoại tha thiết !
                Hồ Dzếnh ra đi, lặng lẽ, êm đềm, để lạii thương tiếc cho gia đình, bạn bè quen biết, độc giả mến mộ văn chương anh.  (....)
                 Tôi chép thêm một bài  thơ khác , Hồ Dzếnh  tặng họa sĩ Trần  Mộng và Quang Dũng, tác giả   tập thơ TÂY TIẾN .

                                                     BÀI THƠ CUỐI MÙA 

                                                                          riêng tặng Trần Mộng & Quang Dũng.
                                   Các bạn ơi !  
                                   Hànội phù hoa 
                                   Hànội điêu tàn trụy lạc 
                                   Hànội đau thương tan tác
                                   Nhưng lòng ta Hànội vẫn chưa nguôi
                                   Mưa đêm sâu dìu đặt nét xa khơi
                                   Ngày sáng chói sẽ điêu tàn ước niệm
                                   Ta viết trang Thơ này
                                                        Viết mà  giấu kín
                                   Mà xé đi những thương tích phong lưu
                                   Vấn vương ta khi đất nước oán cừu
                                   Có những đứa con nằm gai nếm mật 
                                  Áo nâu vải tượng trưng hình của đất
                                  Luống cày hoa vun vút lối Ngày Mai
                                  Chỉ còn ta thắp nến vọng đêm dài
                                  Chỉ còn ta nằm mơ tình   đã cũ
                                  Xác chưa buông linh hồn còn ủ
                                  Men càng say càng đượm ý thê lương
                                  Kỷ nguyên mai nữa xe buồn
                                  Lòng mơ phía đó, lòng vương nơi này .
     
                                            Hànội cuối đông 1953, sáng xuân 1954

                                    thơ  QUANG DŨNG
                                     []
                         
                                  HOÀNG TẤN
 
-----
 nguồn :   NGƯỜI XƯA MÌNH NHỚ /  HOÀNG TẤN
                Nxb Đồng Nai 2001,  tr. 117 -   129.