t.t.kh. nàng là ai? / thế phong ( thế nhật ) : thơ t.t.kh. hậu chiến hay vân nương qua tơ sương

                                                                 chương 4

                                                         t.t.kh. hậu chiến 
                                                                     hay
                               vân nương qua tơ sương
                                           thế phong

      Trong số các nhà nghiên cứu, phê bình văn học- có thể liệt Thanh Châu thuộc loại phê bình gia đặc hạng của hiện tượng văn học có thật về T.T.KH. - bời, khi ông cho in  lại truyện ngắn Hoa ti-gôn, ông chú thích về truyện  này vào 1968:

"... nhưng sức sống của T.T.KH. cũng thật lạ.   Từ 1937 thơ ra đời, đến năm nay ( 1989)  vẫn được nhiều bạn yêu thơ T.T.KH. nhắc đi nhắc lại... "  ( trong nước cũng như kiều bào hải ngoại ).

    Ông  ta viết 2 bài, một, mới nhất : Nói thêm về T.T.KH.  chưa đủ, bèn chép lại mấy bài thơ cũ ấy, tự sưu tập riêng cho bản thân - khi nghe băng cassette ghi giọng ngâm thơ T.T.KH. của một bà đã  ở Hànội - nay là kiều  bào ở Paris.   Ông ta  đánh giá sức sống của  thơ T.T.KH.  là tiếng lòng cảm khái về : "... chuyện tình duyên đôi lứa thời nào cũng gây được sự đồng cảm của người  đồng lọai ..." *.
-----
*  VĂN XUÔI LÃNG MẠN  ( tập 8 ) in truyện ngắn  của các tác giả : Thanh Châu, Nguyễn Tuân, Huy Cận, Thanh Tịnh, Lãng  Tử, Đỗ Tốn, Chế lan Viên, Ngọc Giao ... -(  Nxb Khoa học xã hội, Hànội, 1989).
    -  như trên đã dẫn nhập, huyền thoại  đã vì ai và cho ai  ( chữ Thanh Châu dùng)   để nhỏ xuống thành thơ  khóc chút duyên -  " bây giờ còn ai tin T.T.KH.  gắn liền tình và thơ với Thâm Tâm; càng không nữa[ đối] với Nguyễn Bính.( lời Thanh Châu)  

     Thanh Châu phê phán bài thơ Màu máu ti- gôn ( gửi T.T.KH., tác giả bài Hai sắc hoa ti-gôn là một bài thơ dở NHẤT  ) -  Thanh Châu nhấn mạnh chữ NHẤT - in nghiêng chữ hoa -  thật không xứng với  thơ Nguyễn tuấn Trình ( tên thật  Thâm Tâm ) .  Có những câu :

                                                  K... hỡi người yêu của tôi ơi
                                                  Nào ngờ em giết chết một đời ?

     Thanh Châu  tự cho mình là người có quyền được nắm giữ hầu hết bí mật thơ T.T.KH. , nên ông tự đạt câu hỏi, khi ông Mã giang Lân ( 1933 -    ) tuyển in vào tập THƠ THÂM TÂM *  mà không đề năm , tháng, xuất xứ.   Thanh Châu phủ nhận một cách ẩn ý về bài này, lẫn cà bài  Các Anh ...   mà ông cho  là thơ dỏm của Thâm Tâm.  Ông  lại  cất cọng đi tìm gặp bằng được ông Phạm quang Hòa, vì ông này được :  nghe nói ông này trước kia có làm thơ, và quen thân với Thâm Tâm, còn giữ được nhiều thơ cũ. ' ông Phạm quang Hòa đã chép cho tôi một bài thơ giống như bài  Các Anh.. .nói trên' ... Nhưng theo ông  Phạm quang Hòa, thì đây là bài thơ Thâm Tâm trả lời T.T.KH., sau khi có bài Bài thơ cuối cùng / T.T.KH.  đăng trên  báo Tiểu thuyết thứ bảy. *
------
  *   Thanh Châu,   đã dẫn  - xem chú thích 2. 

    Dấu hỏi  sau đoạn văn  trích dẫn trên là do chính Thanh Châu nghi hoặc -  tất nhiên  ông ta không tin chắc lập luận của ông Phạm quang Hòa nói là xác thực.  Ý thức  thâm sâu của Thanh Châu , là tìm hiểu thật cặn kẽ vầ những nhà thơ giây máu ăn phần với thơ T.T.KH.,  không gì khác hơn :   định đề kia chỉ là huyền thoại.
    ' Ông ta  đã thành công, rồi phải không các bạn?'
    Thanh Châu đã chẳng coi truyện ngắn Hoa ti-gôn của ông là đặc sắc sao !( đối với ông ) -  nếu có người nào hỏi ông ta  về sự nghiệp văn chương chính ông, ông ta không ngại ngùng trả lời, rằng :... tôi đã  viết được ngắn  truyện Hoa ti- gôn'. 

      bởi, chính truyện Hoa ti-gôn  in vào 1937, thì cùng năm ấy, mới có 3 bài thơ của T.T.KH., khiến bao con tim thổn thức qua nhiều thế hệ, vì thơ của T.T.KH., tiếng riêng của thiên thần, thì phải chiếm lòng người hơn chứ và tôn cao giá trị hơn bội lần Hoa ti-gôn của chính tác giả. '

     Thanh Châu  không những được nghe băng cassette ghi âm giọng của một bà kiều bào ở Paris - ông ta còn được nghe một băng cát- xét khác: lần này đặc biệt hơn: '  thơ T.T.KH. lại chính do T.T.KH. ngâm ?! Quả là một  tâm hồn đồng điệu, đồng cảm, đồng tình, không còn ai hơn được :   Sám hối nửa đêm tận lòng yêu Bóng người ngày xưa của T.T.KH ! ' * 
----
*  Sám hối nửa đêm và Bóng người ngày xưa : tựa 2 tác phẩm của Thanh Châu xuất bản vào những năm 1940, 1941 .                 (  TP). 

    Trong số những người đầu tiên biết T.T.KH.  hiện sống ở Pháp -  trong đó có Thanh Châu , điều này không còn gì nghi ngờ, bởi ông ta còn biết chuyện chính tác giả T.T.KH.  ngâm bài thơ chính  mình sáng tác, đó là bài Hai sắc hoa ti-gôn, bắt đầu từ câu: ' một mùa thu cũ trước hoàng hôn ' đến câu:' trong một ngày vui pháo nhuộm đường ' - thì lại bắt đầu sang bài khác, đó là bài Bài thơ cuối cùng của T.T.KH.  tác giả bỏ lại 2 đoạn đầu gồm  8 câu, mà lại ngâm từ câu:" từ đấy thu rồi thu lại thu'.
 cho đến:  ' tựa trái tim phai tự má hồng'  là hết bài .
     Người nghe, nếu không nắm được thơ T.T.KH,.  thì rất có thể nhầm dó là cùng một  bài.*
---
*  theo Thanh Châu - bđd - xem chú thích trên

                                                                        ***. 

       Sài Gòn trước năm 1975, nào là người đọc, người ngâm,  kẻ nhạy cảm  khóc  thầm với Hai sắc hoa ti gôn - dăm ba nhạc sĩ  phổ thơ T.T.KH. - hẳn rằng Thanh Châu  không thể không biết-  bởi, chính ông ta còn biết rất rõ ai là người phổ thơ T.T.KH rất hay - đó là nhạc sĩ Trần Trịnh *   phổ nhạc Hai sắc hoa ti-gôn qua điệu tango.  Rồi cả nữ ca sĩ hát bài ấy tên cô ta là Thu Hương nữa.    Vậy thì, Thanh Châu đã tìm tỏi  khá đầy đủ những gì co liên hệ tới mối-tình-thơ-thế-kỷ đến tận chân tơ kẽ tóc, ngọn nguồn
 mới thôi !   Như thế, hẳn đã đủ cho đời nhận  ra được hiện tương thơ T.T.KH. : bài thơ  Hai sắc hoa ti gôn  / T.T.KH.   và truyện ngắn Hoa ti-gôn / Thanh Châu  chỉ là một.
----
* Trần Trịnh có một thời là chồng ca sĩ Mai  lệ Huyền, và đã phổ nhạc bài thơ Lệ đá rất thành công.

    Như vậy, giá trị thơ  T.T.KH. đủ điều kiện   để  :'... ai đó   nói thơ T.T.KH là kiệt tác cũng hơi quá *, không cần  hà hơi quá sức mà đích thực  phải thừa nhận  có giá trị  liệt vào kiệt  tác- được người đọc nhớ lâu hơn cả bài thơ bất hủ của Arvers là khác !
----
* Hoài Thanh + Hoài Chân  /  Thi nhân Vietnam , sđd. 

    cũng vì lý do thơ T.T.KH.  hỉ có giá trị văn học được đánh giá vào thời kỳ văn học tiền chiến 1930- 1945; nện điều này, khiến chúng tôi phân vân, khi đối chiếu gia trị thơ T.T.KH. tiến chiến với T.T.KH.
  hậu chiến, qua những bài :  Tơ sương,  Con đường lý tưởng ...- hoặc những bài thơ khác đăng rải tác từ thời kỳ 1960 đến 1994.

   thơ T.T.KH ( hậu chiến) - một cách nói khác về thơ Vân Nương   ở thời kỳ tiền chiến nói về mùa thu. (Bài thơ  cuối thu)  không bắt đầu , như :

                                    Một mùa thu cũ mỗi hoàng hôn ...
     thời kỳ hậu chiến :

                                ... Nhớ những mùa thu trước
                                    Êm cảnh thanh bình
                                    Trăng ngà trải lụa thiên thanh
                                    Khuôn hoa  e ấp trên cành thắm non
                                    Thế rồi
                                    Bão táp mưa sa
                                    Trăng tàn hoa tạ
                                    Mông mênh sầu ngập biển đời
                                    Trời thu lộng gió để người sầu thương ..
                                         VÂN NƯƠNG
                                                           196O

     Vân Nương khác với T.T.KH. tiền chiến : là những bài   thơ thời hậu chiến viết the thể tự do ( Bài ca cuối thu)  , thơ Đường luật có, xướng họa liên hoàn cũng có ( Sầu thu) , lục bát không thiếu ( Thất thế - Triền miên - Thu Cao nguyên - Hoang vu ) và thơ xướng họa càng  nhiều  (  bài thơ vần UYỂN- họa cùng thi sĩ tài tử B.K.Đ .*
----
*  tức Bùi khánh Đản, tay  làm thơ tài tử này , có lần, xướng họa với Nhất Linh - bài này đăng trên tạp chí
 Văn hóa ngày nay ( Nhất Linh chủ trương)  trong những năm 1958, 1959 ở Sài Gòn ( TP chú thích sau ) .

      Vân Nương nhắc đến  mùa thu hậu chiến, nhưng không còn bối cảnh gắn liền với mối tình ngang trái đời mình, đời chàng -  và,  thơ thu tác giả tả cảnh thu thiên nhiên  nhẹ nhàng  trung thực :

                                ... Lá vàng gió cuốn bay vèo
                                    Giật mình chợt nhờ : ơ chiều vào thu
                                    Xa xa sương phủ mịt mù
                                    Ạt ào thác đổ, âm u núi rừng ...
                                        THU CAO NGUYÊN, 1960 /  VÂN NƯƠNG

    tả cảnh  hoang vu Cao nguyên: nước chảy đổ lưng ghềnh đá ( thác ),  tác giả  len lỏi đi trên  vách đá rừng sâu; sau khi đã vật lộn mỏi mệt với đời,  cạnh tranh danh lợi :

                                .. Lững lờ nước chảy lưng ghềnh
                                   Nắng len lỏi  -  đá núi chênh vênh trời
                                   Hoang vu nào thấy bóng người
                                   Nơi  đây hẳn cũng vắng mồi lợi danh ...
                                         TRIỀN MIÊN / VÂN NƯƠNG

   không thấy Vân Nương nhắc mối tình thơ tiền chiến ,  chỉ thấy  tác giả  trải rộng đắng cay , khi nói  về  hoa ti- gôn; hoặc  từng dáng như tan vỡ, đẹp  những nỗi buồn chiều thu hoa rụng chiều thu ...  bởi, bà giấu nỗi lòng thu sầu năm trước, bằng lời thơ trong  Sầu thu  hôm nay :

                                 .. Sầu thu ghi lại mấy dòng đây
                                   Thắm nhạt càng phai cảnh sắc này ...
                                   Mái tóc sương pha cay đắng đủ
                                   Tương giang một giải mênh mông nước

                                   Ô thước đôi bờ vương vít mây
                                   Phảng phất mưa vương hồn Chúc Nữ
                                   Buồn dâng nghèn nghẹn ý chua cay ...
                                         SẦU THƯ LIÊN HOÀN 10 BÀI -  VÂN NƯƠNG

  tâm sự Vân Nương được nhắc đến  ở  đây : rất ý nhị, bóng bẩy , ẩn chìm- nếu không biết được
 tình ý cuộc  chơi chữ, mà chỉ đọc phớt qua , thì chỉ càm được cách ảo mờ mà thôi.  Như: phảng phất
mưa vương hồn Chúc Nữ để rồi buồn dâng nghèn nghẹn ý chua cay -  thì ai cấm là không nhớ đến
 mỗi mùa thu trước mỗi hoàng hôn   để bây giờ   mưa vương hồn Chúc Nữ  /  nghèn nghẹn ý chua cay !.
    tôi gọi  đó là  : một hình thức thơ quốc âm ba lối - ai hiểu  sao cũng được, hiểu và cảm sâu xa tận cùng cũng tốt, hoặc lơ mơ hiểu phơn phớt màu ho đào chẳng chết ai - bời, trái tim hồng từng bị xẻ  dọc đôi đường, đôi ngả.

  Tập thơ Tơ sương / Vân Nương  ( có thể gọi là T.T.KH. hậu chiến ) xuất bản  năm 1960, cách xa  tình thơ tiền chiến mấy chục năm. xem ra khá lạ lẫm !.  Chẳng hạn qua  Sầu thu ghi lại mấy dòng đây (  gồm 10  bài liên hoàn ) phảng phất  tâm sự  rớt  lại  từ tiền chiến-  tựa cửa ngóng trông người trở lại - rõ hơn :   mộng vẫn bâng khuâng hình bóng cũ / ngoài song lành lạnh gió heo may  ( gió heo may còn  là gió thu)- hoặc : men rượu ân tình ai nhớ nhỉ / nừa như muốn tỉnh nửa còn say -  vẫn chưa hết :  gió chuyển thu về sầu vạn nẻo / mà người xa vắng vẫn không hay .
     quả  thật , Sầu thu  dài dằng dặc, còn thấy qua 4 câu khác  :

                                        ...  Cho lòng dìu dặt chút men cay
                                             Sống với chờ mong tự bấy chầy
                                             Cứ tưởng  xuân về hồng thắm má
                                              Nào hay thu tới  ủ ê mây ...

     nhưng kết luận chính vẫn là :

                                         ... Mà người xa vắng vẫn không hay
                                             Có thấy chàng  Ngưu mắt lệ đầy

    cái tâm sự ai oán này của T.T.KH. hậu chiến không dễ một sớm một chiều, một năm, nhiều năm - mà gần 30 năm vẫn còn nhớ ( tính từ ngày bài thơ đầu đăng vào 1937) - bài Sầu thu ( gồm 10 bài liên hoàn)  sáng tác vào 1962 :

                                         ...Mái tóc sương pha cay đắng đủ
                                            Làn da  nắng sạm nhớ thương đầy
                                            Tương giang một giải mênh mông nước
                                             Ô thước đôi bờ vướng vít  mây ...

    và ở một câu trong bài thơ thu khác,  tựa Thu hôm nay sáng tác năm 1964 có  đôi câu- đọc lên -  lại  thấy mủi lòng ,so với  mối - tình-thơ T.T.KH. :

                                      ... vẫn giấu trong tim một bóng người
                                           (....)
                                       ... để khách tha hương mỏi mắt chờ

   làm  chúng  tôi, người viết,  càng bùi ngùi hơn, với mối-tình-thơ T.T.KH, rồi nhớ tới 2 câu thật  tấm đắc  của thi sĩ  Thế Lữ-  tạm kết thúc chuyện-tình-thơ T.T.KH. + THANH CHÂU :

                                           ... Cái thuở ban đầu lưu luyến ấy
                                              Ngàn năm chưa dễ mấy ai quên ?
                                                         THẾ LỮ
   và  tôi tìm trong thơ Vân Nương về hình ảnh người chồng ra sao? có hay không?

    có, thì :  hình ảnh nảy mờ mờ ảo ảo, như người đi đêm,  ẩn chìm  lạt lẽo; mặc dầu thơ Vân Nương - T.T.KH hậu chiến nói về tấm chồng  được khoác qua lốt xưng tụng là anh hùng, qua bài Nguồn sống.

    người chồng Lê ngọc Chấn, luật sư tiếng tăm lừng lẫy ,  từng là  bộ trưởng quốc phòng, từng làm  đại sứ, bây giờ đây bất đồng chính kiến với  chế độ Ngô đình Diệm - bị  án  tù 3 năm,  được đưa  ra Côn đảo -  cuối 1963 đảo chính Ngô đình Diệm -  năm 1964,  người tù  anh hùng được đưa về đất liền trên  tàu hải quân mang tên Tiền Giang.

    vì thế , thơ luận bàn  chí hướng của Vân Nương nói về  người tù anh hùng  vì nước, vì dân kia , được phản ánh qua  bài Nguồn sống ( trong tập Tơ sương),  tại sao chưa tạo được sự đồng cảm lớn lao, như
thơ máu hoa tim  T.T.KH.  tiền chiến?
    đọc giả đọc thơ tranh đấu  Vân Nương trong tập  Tơ sương không  thể nhớ lâu, mà lại  quên nhanh hơn,  như chưa đọc , bởi những câu thơ  như thế này :

                               ...Các anh những con đường đầy chí hướng
                                  Khinh gian lao và coi rẻ ngục tù
                                  Chí  ngang tàng giam hãm trọn ba thu
                                  Đành ấp ủ mối căm thù Bạo chúa *

                              ... Tàu cặp bến các anh từ Côn đảo
                                  Trở về xây đắp lại tương lai
                                  Những con người từng nếm mật nằm gai
                                  Vì tổ quốc miệt mài gương chiến đấu ...
                                            THƠ   VÂN NƯƠNG
                 ----
                   * ám chỉ tồng  thống Diệm. (TP) 

            lối thơ gọi là thi cảnh ( poème tableautin)  chẳng khác mấy bài văn vần rất khó cấu tạo thành  thơ  hay - nếu  thơ ấy hay thật - thì  chỉ có ,  với tác giả có bút pháp  tân kỳ, nghệ thuật cao, mới lồng được ý tưởng  làm thành thơ hay được! . Sẽ khác, lộ liễu ngay, so với tác giả non tay - tài chưa cao mà chí lại mọn - thì thơ tranh đấu  chỉ là khẩu hiệu, chắp chữ, nối vần, gieo điệu sao cho đúng lập trường tác giả muốn , lại chẳng làm ai rung động.
          vẫn những chữ :  đầy chính hướng, đầy gian lao, căm thù bạo chúa,  xây đắp tương lai, vì tổ quốc, vì giống nòi,  con Rồng ,cháu Tiên   v.v... vẫn chỉ là từ sáo rỗng, không  hình tượng sống-  hệt  khẩu hiệu trên pa-nô treo  ngoài đầu đường, xó chợ , mục đích quảng bá tới  nhiều người  , nhưng liệu  có ai  can đảm nhớ lâu  hơn một khắc!

       tạm lạm bàn về giá trị thơ Vân Nương, hoặc nói  một cách khác- thơ nàng T.T.KH. hậu chiến -  điều này chẳng tôn giá trị thi ca của bà lên cao hơn
.
        đành khép lại ở đây, hết lòng tạ tôi, và để nói lên cảm tường chúng tôi  về Vân Nương - hay là nàng  T.T.KH hậu chiến : 

        ' người mổ xẻ, phân tích thơ-thi-cảnh tả về sự xung  tụng anh hùng, như trong bài thơ  Nguồn sống trích dẫn trên kia  - đây có thể coi  như lần đầu cũng là cuối,  chấm dứt cùng một lần.

       Nếu vậy,  hẳn là chỉ còn thơ  T.T.KH. tiền chiến giá trị đích  thực , với: Hai sắc hoa ti-gôn -  Bài thơ thứ nhất + Bài thơ cuối cùng ... những  bài thơ có sự sống  phi thường, không chỉ ở thời tiền chiến  mà kéo dài  tới thời kỳ hậu chiến - vậy thì,  nếu liệt vào kiệt tác cũng không ngoa  !- của một người đàn bà từng làm rung động bao trái tim qua nhiều thế hệ, đủ sức chịu đựng  một thời gian rất dài, rất dài; 50 năm sau và có thể còn lâu hơn nữa.  Tác giả lúc ấy 17 tuổi:  tuổi mơ mộng yêu đương bị khựng  lại ,trước mối tình ngang trái, giúp cho T.T.KH. vượt nổi giấc mộng tình; rõ ràng là đau khổ,  của thực tại khó quên, nhưng cũng nhờ giấc mộng tình lành và đẹp này, đủ đáp lại sự hy vọng mà tồn tại được - nếu đem so sánh  với  một đoạn đời văn chương của Guy deMaupassant ( 1850- 1893 )  :  '  giàu mộng tưởng, giản dị , hiện  thực giản dị, sâu sắc  thì cũng chẳng sai  ! ' * .

   T.T.KH tiền chiến  có khổ lụy cuộc tình, nổi tiếng qua mấy bài thơ tình hay nhất, êm ái chịu đựng, giải thoát cuộc tình khổ lụy kia, giải tỏa ẩn ức ẩn chìm.
    có thể nói,. cơn mộng yêu đương của bà đã đáp  lại lòng mong ước, rồi chàng sẽ hiểu **, kể cả chồng bà sẽ hiểu, người đời cũng sẽ hiểu .. tất cả sẽ hiểu được  và cảm thông ...  - và  cái gọi  là nếu biết rằng tôi đã có  chồng -  thì tình yêu  ngang trái đau thương kia sẽ vợi đi, được vỗ về trong giấc mộng lành,  dáp ứng  sự mong ước  - để  bà  còn tồn tạ được trong cuộc sống  đời thường cho tới hôm nay.
 
    và thơ của bà còn sống tới hôm nay, hẳn sẽ còn dài lâu hơn nữa ... vì T.T.,KH.:

    "... đã có một chỗ đứng xứng đáng trong văn học Việtnam ở giai đoạn cực thịnh thơ mới về thể  loại lãng  mạn khổ đau ..."  ( romantisme tourmemté).

                                                                                                             ( còn tiếp ) 

               thế phong

-----
 * " ...écrivain   sobre, précis, profondément réaliste ..:( Le Petit Larousse)  
    " ... tôi  chỉ còn yêu giấc mộng, chỉ có giấc mộng mà thôi, cơn mộng lành và đẹp.  Thực tế không lam tôi chịu nổi, n1o sẽ dẫn tới sự hủy mình, nếu giấc mộng không đáp lại được lòng mong ước ấy .. ." ( Je n' ime pas que le rêve, lui seul est bon, lui seul est doux... La réalité implacable me conduirait au suicide si le rêve ne me permettait d' attendre ." ( ( Thanh Vân- Nguyễn duy Nhường dịch). 

**  Những cánh hoa tim  - sđd - tr. 118-  câu đề từ  của truyện : "  Hoa ti-gôn sắc đỏ , sắc hồng, sắc trắng năm nào cũng vậy, một mùa sau lại một mùa nở.  Nó chẳng giống lòng bất trắc của con người. ( Khái Hưng / Gánh hàng hoa ). 
 
 .